Pozwy grupowe - możliwości i ograniczenia

Od 18 lipca tego roku w polskim prawie pojawi się instytucja postępowania grupowego. Polski ustawodawca wprowadził ją wzorem innych państw (m.in.: Szwecja, Wielka Brytania, Hiszpania, Dania, Niemcy, Holandia), ale prace nad ustawą o dochodzeniu roszczeń w postępowaniu grupowym przebiegały w atmosferze dużego zainteresowania i sporów, zarówno w środowiskach prawniczych jak i biznesowych. O możliwościach i ograniczeniach, jakie stworzą pozwy zbiorowe, pisze dr Małgorzata Sieradzka z Kancelarii Adwokackiej Rafał Kosmalski we Wrocławiu.

Cel i zakres nowej regulacji

W postępowaniu grupowym mogą być dochodzone roszczenia jednego rodzaju, co najmniej 10 osób, oparte na tej samej lub takiej samej podstawie faktycznej. Jego celem zaś jest kumulacja w jednym postępowaniu roszczeń wielu osób, które poniosły podobną szkodę w wyniku jednego zdarzenia. Pozew grupowy będą mogły wnosić podmioty poszkodowane w wyniku takich zdarzeń jak np. wypadek, katastrofa, użycie produktu niebezpiecznego. W pełnym zakresie znajdzie ona zastosowanie w przypadku naruszenia przepisów prawa ochrony konsumentów, dotykającego większej liczby osób. Postępowanie grupowe może z powodzeniem służyć także dochodzeniu roszczeń z tytułu naruszenia reguł konkurencji. Jednak w tym zakresie niezbędne jest rozwiązanie problemów związanych z wysokością szkody, prejudycjalnością decyzji organu antymonopolowego czy też obroną przez powołanie się na przeniesienie obciążeń.

Istotne znaczenie ma zagwarantowanie, aby ustawa była skutecznym instrumentem ochrony interesów wielu podmiotów, a z drugiej nie była nadużywana. Jednak aby ustawa była law in action, potrzebne jest upowszechnienie korzyści płynących z jej zastosowania.

Przy tym, nie negując znaczenia nowej regulacji prawnej, należy dogłębnie przyjrzeć się jej postanowieniom, by ocenić problemy, jakie w związku z jej stosowaniem czekają sądy i przedstawicieli zawodów prawniczych.

Zastosowanie

Aktualnie w prawie wspólnotowym zauważa się silną tendencję nie tylko w kierunku przyjęcia wspólnotowego instrumentu w dziedzinie prawa konsumenckiego – collective redress, ale także mechanizmów dochodzenia roszczeń zbiorowych w celu przezwyciężenia specyficznych trudności, jakie napotykają osoby poszkodowane w wyniku naruszenia przepisów prawa ochrony konkurencji.

Przede wszystkim należy wskazać zakres przedmiotowy ustawy, który został zawężony w toku prac legislacyjnych. Ustawodawca ostatecznie (w wyniku uwzględnienia uwag zgłoszonych przez Senat) zdecydował o ograniczeniu jej zastosowania do spraw o ochronę konsumentów, z tytułu odpowiedzialności za produkt niebezpieczny oraz z tytułu czynów niedozwolonych, z wyjątkiem roszczeń o ochronę dóbr osobistych. Pomysłodawcy tej zmiany wskazywali, że pozwoli to skoncentrować się na określonych przedmiotach ochrony ograniczając jej nadużywanie. W praktyce jednak znacznie ograniczy zastosowanie ustawy (np. przez wyłączenie roszczeń pracowniczych).

Skład grupy i sądu

Pomimo że w postępowaniu grupowym chronione są interesy wszystkich członków grupy, nadal występują w nim dwie strony: powód (reprezentant grupy) i pozwany.

Ustawodawca uznał, że grupa osób wszczynających postępowanie grupowe musi liczyć co najmniej 10 osób. W tym zakresie pojawiają się jednak problemy szczegółowe związane ze zmianą składu grupy w trakcie postępowania. Kontrowersje budzi również brak możliwości wystąpienia członka z grupy po uprawomocnieniu się postanowienia sądu o składzie grupy. Dla potrzeb postępowania grupowego wprowadzono instytucję podgrupy (liczącej co najmniej 2 osoby), jeśli nie jest możliwe ujednolicenie wysokości roszczeń w grupie.

Z uwagi na skomplikowany charakter spraw rozpoznawanych w postępowaniu grupowym ustawodawca ustanowił właściwość sądów okręgowych dla prowadzenia postępowań grupowych oraz składu orzekającego. Uznał, że niezależnie od rodzaju i charakteru sprawy grupowej sąd okręgowy zawsze orzeka w składzie trzech osób. Należało by się zastanowić, czy skład orzekający nie powinien być dostosowany do charakteru sprawy grupowej, a orzekanie w tym składzie zastrzeżone wyłącznie dla szczególnie skomplikowanych spraw.

Roszczenie

Kolejnym zapisem, który budzi kontrowersje, jest standaryzacja roszczeń pieniężnych, zakładająca obowiązek wyrażenia zgody na ujednolicenie wysokości roszczeń. Upraszcza ona postępowanie, gdyż nie jest konieczne dokładne ustalanie wysokości roszczenia każdej osoby z grupy. Z drugiej jednak strony członkowie grupy są zobowiązani do wyrażenia zgody na ujednolicenie roszczeń, czyli rezygnacji z indywidualnego traktowania.

Reprezentant

Powództwo w postępowaniu grupowym wytacza reprezentant, który prowadzi postępowanie w imieniu własnym na rzecz wszystkich członków grupy. Każdy jest zobligowany do wyrażenia zgody na osobę reprezentanta grupy, niezależnie od momentu przystąpienia do grupy. Ustawodawca określił, że reprezentantem może być osoba będąca członkiem grupy lub powiatowy (miejski) rzecznik konsumentów. Zastrzeżenia budzi brak przyznania legitymacji organizacjom społecznym, zwłaszcza w postępowaniu grupowym związanym z ochroną konsumentów. Ustawa nie reguluje treści umowy między członkami grupy i reprezentantem. Na reprezentancie grupy spoczywa szereg obowiązków, m.in. zebranie grupy, zawarcie umowy z pełnomocnikiem i ustalenie jego wynagrodzenia. Uprawnienie do jego zmiany stanowi właściwą regulację, jednak przyznając takie prawo ustawodawca nie wskazał, w jakiej formie więcej niż połowa członków grupy powinna wyrazić swoją wolę zmiany reprezentanta grupy. Ustawa posługuje się jedynie pojęciem ,,wniosek”. Kolejna wątpliwość związana z omawianym uprawnieniem dotyczy jego wykonywania. Należy rozważyć, wobec braku regulacji w tym zakresie, czy liczba wniosków o zmianę reprezentanta oraz moment ich składania jest dowolny. Wątpliwości budzi także postanowienie, w myśl którego zmiana reprezentanta grupy nie powoduje wygaśnięcia udzielonego pełnomocnictwa.

Kaucja powoda

W ustawie można znaleźć przepisy zabezpieczające interesy pozwanego przed nieuzasadnionym wszczynaniem powództw grupowych. Instytucja zabezpieczenia kosztów procesu ma na celu ochronę interesów pozwanego w postępowaniu grupowym. Jednak już pobieżna analiza ustawy ukazuje jej niedoskonałość w tym zakresie. Ustawa stanowi, że sąd może zobowiązać powoda do złożenia kaucji na żądanie pozwanego. Pojawia się pytanie, jakimi kryteriami będzie kierował się sąd przy rozpoznawaniu zasadności żądania przez pozwanego zabezpieczenia kosztów postępowania grupowego? W ustawie brak regulacji w tym przedmiocie. Zostały jedynie wskazane przesłanki, którymi kieruje się sąd przy oznaczaniu wysokości kaucji oraz terminu jej złożenia.

Problemy może rodzić również zebranie kaucji od członków grupy. Należy przecież wyraźnie odróżnić wniesienie kaucji od jej zebrania, czyli również kwestii związanych z podziałem wysokości. Szczególne problemy mogą się pojawić przy żądaniu dodatkowego zabezpieczenia. Należałoby także głębiej rozważyć rygorystyczne konsekwencje braku złożenia kaucji oraz możliwość wniesienia przez powoda wniosku o przywrócenie terminu do jej złożenia.

Przystąpienie do grupy

Polski ustawodawca wybrał model postępowania grupowego opt-in, zakładający przystąpienie do grupy w drodze wyraźnego oświadczenia o przystąpieniu. Warto zastanowić się nad jego konsekwencjami, bowiem między jego złożeniem a postanowieniem sądu co do składu grupy mogą wystąpić pewne okoliczności, np. uwzględnienie zarzutów pozwanego co do członkostwa określonej osoby w grupie. Czy już samo zgłoszenie przystąpienia powoduje objęcie postępowaniem grupowym? Uprawomocnienie postanowienia sądu o rozpoznaniu sprawy w postępowaniu grupowym ma znaczenie kluczowe, gdyż po nim sąd zarządza ogłoszenie o wszczęciu postępowania grupowego, wskazujące m.in. informację dla uprawnionych, których roszczenia mogłyby być objęte powództwem, o możliwości przystąpienia do grupy w określonym terminie. Wykaz osób, które przystąpiły do grupy, sporządza reprezentant grupy i przedstawia sądowi, dołączając oświadczenia o przystąpieniu do grupy. Następnie sąd doręcza go pozwanemu. Pozwany może wnieść zarzuty co do członkostwa określonych osób w grupie. Po wydaniu przez sąd postanowienia co do składu grupy oświadczenie członka grupy o wystąpieniu z grupy jest bezskuteczne. Czy można przyjąć, że zakaz modyfikacji grupy po tym terminie zmusza członka grupy do udziału w postępowaniu, czy raczej zabezpiecza interesy pozostałych członków?

Znaczenie ustawy

Postępowanie grupowe może zakończyć się zawarciem ugody. W postępowaniu grupowym w sprawach o roszczenia pieniężne może być wytoczone powództwo o ustalenie odpowiedzialności pozwanego co do zasady. W tej sytuacji występuje odstępstwo od art. 189 k.p.c., gdyż powód nie jest zobowiązany wykazywać interesu prawnego. Wyrok przesądzający o odpowiedzialności pozwanego co do zasady pozwala każdemu z członków grupy w indywidualnym procesie dochodzić należnego mu świadczenia, a wyrok wydany w postępowaniu grupowym pełni w procesie indywidualnym rolę prejudykatu. Wymienione problemy oraz sposoby ich rozwiązania będzie można zobaczyć dopiero w praktyce stosowania ustawy. Niezależnie od wszelkich wątpliwości, korzyści płynące z nowej instytucji są bezsporne: ułatwienia dowodowe, zmniejszenie kosztów postępowania, przyspieszenie postępowania. Powszechność wnoszenia roszczeń może również być czynnikiem odstraszającym od naruszania przepisów prawa. Małgorzata Sieradzka

Dr Małgorzata Sieradzka jest ekspertem z zakresu prawa konsumenckiego i antymonopolowego w Kancelarii Adwokackiej Rafał Kosmalski we Wrocławiu, adiunktem w Dolnośląskiej Wyższej Szkole Służb Publicznych Asesor, autorką kilkudziesięciu publikacji, w tym komentarza do ustawy o przeciwdziałaniu nieuczciwym praktykom rynkowym oraz współautorką pierwszego na rynku wydawniczym komentarza do ustawy o ochronie konkurencji i konsumentów. Obecnie zakończyła prace nad komentarzem do ustawy o dochodzeniu roszczeń w postępowaniu grupowym.