NSA: prawo do rekompensaty zabużańskiej przysługuje obojgu małżonkom

W sytuacji gdy byli właściciele mienia zabużańskiego pozostawali w związku małżeńskim, a tylko jeden ze współmałżonków (najczęściej mężczyzna) był aresztowany lub uwięziony przez władze radzieckie, to prawo do rekompensaty zabużańskiej przysługuje obojgu małżonkom uznał NSA w wyroku z 23 sierpnia 2013 r.

Wnioskodawczyni wystąpiła o potwierdzenie przysługującego jej prawa do rekompensaty z tytułu pozostawienia nieruchomości poza obecnymi granicami państwa polskiego przez jej rodziców.

Minister Skarbu Państwa uchylił w całości decyzję wojewody oraz organu odwoławczego, potwierdzając córce prawo do rekompensaty z tytułu pozostawienia mienia przez jej ojca, który został przez władze radzieckie uwięziony i wysłany na Syberię. Natomiast, ponieważ matka nie była zmuszona do opuszczenia byłego terytorium Rzeczypospolitej Polskiej w związku z wojną rozpoczętą w dniu 1 września 1939 r., bo nie była więziona a jedynie, w okresie pozbawienia wolności jej męża, ukrywała się, odmówiono córce prawa do rekompensaty z tytułu pozostawienia mienia przez jej matkę.

Zdaniem skarżącej WSA sztucznie i wybiórczo rozdzielił sytuację obojga małżonków, nie zauważając przy tym, iż przecież żona nie przebywała na terenach włączonych do ZSRR sama, lecz niespornie z mężem i czynnik przymusu zastosowanego wobec jej małżonka (to jest uwięzienie, wywózka na Syberię), musiał jednocześnie zadziałać i przeciwko niej. W opinii skarżącej władze ZSRR stosowały zasadę zbiorowej odpowiedzialności, a co najmniej odpowiedzialności członków rodziny za "przestępstwo" popełnione przez osobę im bliską. Zatem stanowisko WSA, iż opuszczenie terytorium ZSRR przez żonę miało jedynie pośredni związek z wojną rozpoczętą w 1939 r. niesłusznie różnicowało i rozdzielało, wspólną przecież, sytuację obojga małżonków.

NSA rozpatrując skargę zwrócił uwagę, iż art. 1 ust. 2 ustawy z dnia 8 lipca 2005 r. o realizacji prawa do rekompensaty z tytułu pozostawienia nieruchomości poza obecnymi granicami Rzeczypospolitej Polskiej (Dz. U. Nr 169, poz. 1418) stosuje się także do osób, które na skutek innych okoliczności związanych z wojną, były zmuszone opuścić byłe terytorium Rzeczypospolitej.

Choć ustawa zaburzańska nie zawiera wyjaśnienia sformułowania: "zmuszone były" i zwrot ten jest nieraz różnie interpretowany w orzecznictwie sądowym, tym niemniej fakty takie jak: aresztowanie obywatela polskiego czy jego uwięzienie (zwłaszcza na Syberii), zawsze skłaniały do poglądu, że opuszczając w takiej sytuacji tereny dawnych Kresów Wschodnich, Polacy - byli właściciele nieruchomości położonych "za Bugiem" - działali pod wpływem przymusu, o którym mowa w w/w przepisie. Jeśli bowiem osoby takie były już raz podmiotem "zainteresowania" ze strony władz radzieckich, które skutkowało pozbawieniem tych osób wolności, to z dużym prawdopodobieństwem można było spodziewać się, że represje takie mogą się powtórzyć, albo mogą dotyczyć całej rodziny. Trafnie skarżąca wskazała na znane powszechnie przypadki stosowania przez władze radzieckie tzw. "odpowiedzialności zbiorowej", co oznacza, iż w przypadku pozbawienia wolności jednego z członków rodziny, w istocie rzeczy, cała jego najbliższa rodzina była zagrożona.

Zdaniem NSA, jeśli byli właściciele mienia zabużańskiego pozostawali w związku małżeńskim, a tylko jeden ze współmałżonków (najczęściej mężczyzna) był aresztowany lub uwięziony przez władze radzieckie, to przyjęcie poglądu, że prawo do rekompensaty zabużańskiej przysługiwałoby w takim przypadku tylko mężowi zaś żonie – nie, prowadziłoby do naruszenia przepisu art. 1 ust. 2 ustawy z dnia 8 lipca 2005 r. o realizacji prawa do rekompensaty z tytułu pozostawienia nieruchomości poza obecnymi granicami Rzeczypospolitej Polskiej oraz zasady równości wobec prawa (art. 32 ust. 1 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej). Opuszczając Kresy Wschodnie i pozostawiając w takiej sytuacji swoje wspólne mienie, oboje małżonkowie nie działali z własnej woli a w warunkach przymusu, związanego z wojną 1939 r. – podkreślił NSA.

Sąd przypomniał, iż niezależnie z jakim systemem prawnym mamy do czynienia, to w kwestii instytucji małżeństwa zawsze obowiązują pewne, te same pryncypia. Pod względem prawnym – inny jest więc status osób pozostających w związku małżeńskim, od pozycji osób pozostających w stanie wolnym. Nie można zatem nie dostrzegać tej różnicy i traktować jednakowo – bez względu na stan cywilny Zabużan - możliwości i warunków a także skutków opuszczenia przez nich, wspólnego mienia.

Wyrok NSA z 23 sierpnia 2013 r., sygn. akt I OSK 32/13