Kompetencja sądu do zmiany kwalifikacji prawnej czynu przedstawionej w akcie oskarżenia (zagadnienie kompatybilności instytucji procesowych)

 

Artykuł pochodzi z miesięcznika Państwo i Prawo 2017/2>>

Przedmiotem artykułu są problemy, jakie rodzi treść art. 57 § 2 k.k. przewidującego regułę kolizyjną rozwiązującą zbieg podstaw do nadzwyczajnego złagodzenia i nadzwyczajnego obostrzenia kary, nakazując zastosować jedną z podstaw. Autorka dowodzi, że zastosowanie nadzwyczajnego złagodzenia kary albo nadzwyczajnego obostrzenia kary – wbrew niektórym poglądom – jest pozostawione uznaniu sądu także wtedy, gdy zbiega się podstawa obligatoryjnego nadzwyczajnego wymiaru kary z fakultatywną podstawą nadzwyczajnego złagodzenia i vice versa.
Ze względu na jasną treść tego przepisu Autorka sprzeciwia się poglądowi o wzajemnym zniesieniu nadzwyczajnego złagodzenia i nadzwyczajnego obostrzenia i wymierzeniu kary w granicach ustawowego zagrożenia.

I. Wprowadzenie

Sąd wymierza karę w granicach ustawowego zagrożenia przewidzianego za określone przestępstwo, kierując się ogólnymi dyrektywami wymiaru kary (art. 53 k.k.) oraz – jeżeli zachodzą określone warunki – dyrektywami szczególnymi (np. art. 54, art. 57a § 1 k.k.). W szczególnych wypadkach kodeks karny upoważnia sąd do orzeczenia kary przekraczającej granice kary określonej w sankcji, zarówno jej górnej, jak i dolnej granicy. W pierwszym wypadku wchodzi w grę nadzwyczajne obostrzenie kary, np. w razie powrotu do przestępstwa (art. 64 § 1 lub 2 k.k.), a w drugim – nadzwyczajne złagodzenie kary, np. w stosunku do młodocianego (art. 60 § 2 k.k.).
Nadzwyczajne złagodzenie kary może być stosowane (fakultatywnie) w wypadkach: odpowiedzialności nieletniego (art. 10 § 3 k.k.); usiłowania nieudolnego (art. 14 § 3 k.k.); dobrowolnego starania zapobieżenia skutkowi stanowiącemu znamię czynu zabronionego przy usiłowaniu (art. 15 § 2 k.k.); pomocnictwa (art. 19 § 2 k.k.); współdziałającego, który nie ma określonej właściwości osobistej (art. 21 § 3 k.k.); odpowiedzialności podżegacza i pomocnika (art. 22 § 2 k.k.); współdziałającego, który dobrowolnie starał się zapobiec dokonaniu czynu zabronionego (art. 23 § 2 k.k.); przekroczenia granic obrony koniecznej (art. 25 § 2 k.k.); przekroczenia granic stanu wyższej konieczności (art. 26 § 3 k.k.); nieusprawiedliwionego błędu co do okoliczności wyłączającej winę lub bezprawność (art. 29 k.k.); nieusprawiedliwionego błędu co do bezprawności (art. 30 k.k.); ograniczonej poczytalności (art. 31 § 2 k.k.); młodocianego, ujawnienia informacji o przestępstwie i w innych wypadkach (art. 60 § 1, 2 i 4 k.k.); tzw. małego świadka koronnego (art. 60 § 4 k.k.); dobrowolnego powrotu do służby wojskowej (art. 146 k.k.); niezdolności do służby wojskowej (art. 147 k.k.); w wyjątkowych wypadkach zabójstwa eutanatycznego (art. 150 k.k.); dobrowolnego uchylenia niebezpieczeństwa dla życia lub zdrowia wielu osób przy niektórych przestępstwach przeciwko bezpieczeństwu powszechnemu (art. 169 § 2 i 3 k.k.); dobrowolnego uchylenia niebezpieczeństwa dla życia lub zdrowia wielu osób w razie sprowadzenia katastrofy w komunikacji (art. 176 § 2 k.k.); sprowokowania naruszenia nietykalności cielesnej funkcjonariusza (art. 222 § 2 k.k.); składania nieistotnych fałszywych zeznań (art. 233 § 5 pkt 1 k.k.); dobrowolnego sprostowania fałszywych zeznań, opinii, ekspertyzy lub tłumaczenia (art. 233 § 5 pkt 2 k.k.); poplecznictwa osoby najbliższej (art. 239 § 3 k.k.); odstąpienia od zamiaru wymuszenia i zwolnienie zakładnika (art. 252 § 5 k.k.); umożliwiania lub ułatwiania nielegalnego pobytu w RP w wyjątkowych wypadkach, gdy sprawca nie osiągnął korzyści majątkowej (art. 264a § 2 k.k.); dobrowolnego naprawienia szkody w całości lub w znacznej części albo zwrócenia pojazdu lub rzeczy mającej szczególne znaczenie dla kultury w stanie nieuszkodzonym w sprawach o przestępstwa z art. 278, 284–289, 291, 292 lub 294 k.k. (art. 295 § 1 i 2 k.k.); dobrowolnego naprawienia szkody w całości lub w znacznej części (art. 307 § 1 i 2 k.k.); wypadku mniejszej wagi fałszerstwa i puszczania w obieg pieniędzy lub papierów wartościowych (art. 310 § 3 k.k.); przekroczenia granic ostatecznej potrzeby (art. 319 § 2 k.k.); niezdolności do pełnienia służby (art. 320 k.k.); dobrowolnego powrotu z dezercji, gdy trwała nie dłużej niż 14 dni (art. 340 k.k.) oraz wykonania rozkazu niezgodnie z jego treścią w celu zmniejszenia szkodliwości czynu (art. 344 § 2 k.k.).
Nadzwyczajne złagodzenie stosuje się (obligatoryjnie) w wypadkach: tzw. małego świadka koronnego (art. 60 § 3 k.k.); ujawnienia przekupstwa wyborczego (art. 250a §4 k.k.); dobrowolnego odstąpienia od zamiaru wymuszenia i zwolnienia zakładnika (art. 252 § 5 k.k.) oraz czynienia starania zmierzającego do ujawnienia informacji i okoliczności dotyczących osób uczestniczących w popełnieniu przestępstwa prania pieniędzy oraz okoliczności jego popełnienia (art. 299 § 8 k.k.).
Nadzwyczajne obostrzenie kary może mieć miejsce (fakultatywnie) w razie popełnienia: przestępstwa w warunkach recydywy specjalnej jednokrotnej (art. 64 § 1 k.k.) oraz przestępstw pozostających w ciągu (art. 91 § 1 k.k.).
Obligatoryjne nadzwyczajne obostrzenie kary dotyczy popełnienia: występku o charakterze chuligańskim (art. 57a § 1 k.k.); przestępstwa w warunkach recydywy specjalnej wielokrotnej (art. 64 § 2 k.k.); przestępstwa przez sprawcę, który z popełnienia przestępstwa uczynił sobie stałe źródło dochodu zawodowego lub działał w zorganizowanej grupie albo związku mających na celu popełnienie przestępstwa oraz przestępstwa o charakterze terrorystycznym (art. 65 k.k.); przestępstwa określonego w art. 173, 174 lub 177 k.k. przez sprawcę, który znajdował się w stanie nietrzeźwości, pod wpływem środka odurzającego lub który zbiegł z miejsca zdarzenia (art. 178 § 1 k.k.).
Może dojść do sytuacji, w której wystąpią okoliczności uzasadniające zarówno nadzwyczajne złagodzenie, jak i nadzwyczajne obostrzenie kary. Może bowiem zdarzyć się, że sprawca współdziałający z innymi osobami w popełnieniu przestępstwa, ujawnił wobec organu powołanego do ścigania przestępstw informacje dotyczące osób uczestniczących w popełnieniu przestępstwa oraz istotne okoliczności jego popełnienia, co skutkuje nadzwyczajnym złagodzeniem kary (art. 60 § 3 k.k.), a jednocześnie dopuścił się przestępstwa w warunkach recydywy specjalnej wielokrotnej, z powodu której sąd jest obowiązany wymierzyć karę pozbawienia wolności przewidzianą za przypisane przestępstwo w wysokości powyżej dolnej granicy ustawowego zagrożenia, a może ją wymierzyć do górnej granicy ustawowego zagrożenia zwiększonego o połowę (art. 64 § 2 k.k.). W takiej sytuacji dochodzi do zbiegu nadzwyczajnego obostrzenia i nadzwyczajnego złagodzenia kary. Rodzi to dylemat, jak ma postąpić sąd, którego wiążą obie dyrektywy nadzwyczajnego wymiaru kary, gdyż dyrektywy określające nadzwyczajne złagodzenie kary i jej nadzwyczajne obostrzenie pozostają w stosunku logicznym sprzeczności .


Zbieg nadzwyczajnego złagodzenia i obostrzenia kary w poprzednich kodeksach karnych

Problem takiego zbiegu nie był uregulowany w kodeksie karnym z 1932 r. ani w kodeksie karnym z 1969 r., lecz w doktrynie dopuszczano nadzwyczajne złagodzenie kary w razie zbiegu z podstawami nadzwyczajnego obostrzenia kary . Próby jego rozwiązania doprowadziły do rozbieżności zarówno w doktrynie, jak i orzecznictwie . Zarysowały się koncepcje: 1) nadzwyczajnego złagodzenia kary nadzwyczajnie obostrzonej ; 2) nadzwyczajnego obostrzenia kary nadzwyczajnie złagodzonej ; 3) neutralizacji, polegającej na znoszeniu się podstaw nadzwyczajnego złagodzenia i nadzwyczajnego obostrzenia. Sąd Najwyższy uznał, że „Jeżeli ze względu na ustalone w sprawie okoliczności istnieją z jednej strony podstawy do ustawowego obostrzenia kary, a z drugiej strony zachodzą przesłanki do nadzwyczajnego złagodzenia kary, to tego rodzaju konflikt należy rozwiązać przez przyjęcie koncepcji, iż w takiej sytuacji następuje neutralizacja dwóch sprzecznych dyrektyw, co powinno prowadzić do wymiaru kary w granicach ustawowego zagrożenia, przewidzianego za dane przestępstwo” ; 4) nadzwyczajnego złagodzenia z pominięciem nadzwyczajnego obostrzenia. Uznawano, że zastosowanie nadzwyczajnego złagodzenia kary wyłącza orzekanie kary nadzwyczajnie obostrzonej , wskazując, iż decyzja o nadzwyczajnym złagodzeniu kary musi być poprzedzona rezygnacją z fakultatywnego nadzwyczajnego obostrzenia kary . Dolną granicę ustawowego zagrożenia stanowi zagrożenie przewidziane za dany czyn w części szczególnej kodeksu karnego lub w innej ustawie karnej . Zdaniem Sądu Najwyższego: „Wprawdzie w warunkach powrotu do przestępstwa określonych w art. 60 § 2 k.k. sąd wymierza karę pozbawienia wolności nie niższą od 2 lat, to jednak stosując art. 57 § 3 k.k. powinien brać pod uwagę dolną granicę zagrożenia ustawowego, określoną w zastosowanym przepisie części szczególnej kodeksu karnego. Art. 203 § 1 k.k. przewiduje jako dolną granicę kary 6 miesięcy pozbawienia wolności, a zatem zgodnie z art. 57 § 3 pkt 3 k.k. sąd mógł wymierzyć jedynie karę pozbawienia wolności do 6 miesięcy” .
W doktrynie i judykaturze szczególne wątpliwości budził problem nadzwyczajnego złagodzenia kary w wypadkach recydywy specjalnej (art. 60 § 1 i 2 k.k. z 1969 r.).
Proponowano rozwiązać ten problem przez nadzwyczajne złagodzenie kary: a) niezależnie od odstąpienia od obostrzenia ze względu na spełnienie warunków określonych w art. 61 k.k. z 1969 r. Sąd Najwyższy przyjął, że „Popełnienie przestępstwa w warunkach określonych w art. 60 § 1 lub 2 k.k. nie wyłącza możliwości nadzwyczajnego złagodzenia kary według zasad określonych w art. 57 § 3 k.k., niezależnie od tego, czy istnieją warunki do stosowania art. 61 k.k.” W literaturze podkreślano, że między przepisami art. 57 § 1 i art. 61 k.k. z 1969 r. nie zachodzi stosunek specjalności, gdyż różne są podstawy i zakresy stosowania obu tych przepisów, a także efekty ich zastosowania dla wymiaru kary ; b) tylko w razie odstąpienia od stosowania przy wymiarze kary obostrzeń przewidzianych w tych przepisach. Zdaniem Sądu Najwyższego: „W wypadkach wskazanych w ustawie oraz w stosunku do nieletnich odpowiadających w myśl art. 9 § 2 k.k. sąd może zastosować nadzwyczajne złagodzenie kary z mocy art. 57 § 1 i § 3 k.k. do sprawcy występku popełnionego w warunkach określonych w art. 60 § 1 lub § 2 k.k. wówczas, gdy uzna, że zachodzą podstawy do odstąpienia w myśl art. 61 k.k. od stosowania przy wymiarze kary zasad określonych w art. 60 § 1 lub § 2 k.k.” . W razie zastosowania art. 61 k.k. z 1969 r. wobec sprawcy przestępstwa powrotnego z art. 60 § 1 lub 2 k.k. z 1969 r. zasady obostrzenia wymiaru kary – tak co do rodzaju, jak i granic wymiaru kary pozbawienia wolności – nie mają zastosowania . Sprawca skazany z zastosowaniem tego przepisu jest sprawcą skazanym w warunkach określonych w art. 60 § 2 k.k. .
Negowano taką możliwość, wywodząc, że przeciwko jednoczesnemu stosowaniu art. 61 k.k. z 1969 r. i art. 57 k.k. z 1969 r. przemawia tożsamość okoliczności zawartych w art. 61 k.k. z 1969 r., z zastrzeżeniem, że przy jego stosowaniu recydywa ma być uwzględniona bezwzględnie przez sąd jako okoliczność zaostrzająca karę, wykluczając tym samym stosowanie nadzwyczajnego złagodzenia kary albo dopuszczano nadzwyczajne złagodzenie kary tylko wtedy, gdy okoliczności odstąpienia od obostrzenia oraz nadzwyczajnego złagodzenia kary są różne . Trafnie pogląd ten poddano krytyce wywodząc, że samo odstąpienie od stosowania zaostrzonych zasad karania – na podstawie art. 61 k.k. z 1969 r. – nie jest równoznaczne z nadzwyczajnym złagodzeniem kary, a stanowi powrót do granic ustawowego zagrożenia za przestępstwo .

Eliminacyjny zbieg nadzwyczajnego złagodzenia i obostrzenia kary

Problem zbiegu nadzwyczajnego złagodzenia i obostrzenia kary (zbieg kolizyjny ) został expressis verbis uregulowany w art 57 § 2 k.k., który stanowi, że w wypadku gdy zbiegają się podstawy nadzwyczajnego złagodzenia i obostrzenia, sąd może zastosować nadzwyczajne złagodzenie albo obostrzenie kary. Oznacza to, że jedna z podstaw nadzwyczajnego wymiaru kary zostaje wyeliminowana. W razie zbiegu różnokierunkowych podstaw, sąd stosuje jeden sposób nadzwyczajnego wymiaru kary, czyli orzeka karę tylko na jednej podstawie. W konsekwencji stosuje się nadzwyczajny wymiar kary tak jakby nie było żadnego zbiegu. W doktrynie przyjmuje się, że jest to wyrazem humanitaryzmu i ekonomii kary .
Nie jest możliwe jednoczesne zastosowanie nadzwyczajnego złagodzenia i obostrzenia kary . Nie można nadzwyczajnie złagodzić kary nadzwyczajnie obostrzonej albo nadzwyczajnie obostrzyć kary nadzwyczajnie złagodzonej.
Wybór, czy zastosować nadzwyczajne złagodzenie, czy obostrzenie kary jest pozostawiony sądowi; od jego oceny zależy rodzaj nadzwyczajnego wymiaru kary.

Kryteria wyboru

W art. 57 § 2 k.k. jest wskazana tylko reguła kolizyjna. Jest nią wyraźny nakaz wymierzenia kary albo nadzwyczajnie złagodzonej, albo nadzwyczajnie obostrzonej. Przepis ten nie zawiera żadnych kryteriów, którymi ma się kierować sąd, orzekając karę w razie zbiegu podstaw nadzwyczajnego wymiaru kary o przeciwnych kierunkach.
Może dojść do zbiegu podstaw do nadzwyczajnego złagodzenia kary i podstaw nadzwyczajnego obostrzenia w wypadkach obligatoryjnego lub fakultatywnego nadzwyczajnego złagodzenia kary oraz obligatoryjnego lub fakultatywnego nadzwyczajnego obostrzenia kary. Możliwe więc są następujące konfiguracje zbiegu:

  1. fakultatywnego nadzwyczajnego złagodzenia i fakultatywnego nadzwyczajnego obostrzenia;
  2. fakultatywnego nadzwyczajnego złagodzenia i obligatoryjnego nadzwyczajnego obostrzenia;
  3. obligatoryjnego nadzwyczajnego złagodzenia i obligatoryjnego nadzwyczajnego obostrzenia;
  4. obligatoryjnego nadzwyczajnego złagodzenia i fakultatywnego nadzwyczajnego obostrzenia.

W literaturze nie budzi wątpliwości, w jaki sposób ma postąpić sąd w wypadku, gdy zbiegają się podstawy nadzwyczajnego złagodzenia i nadzwyczajnego obostrzenia kary o tożsamym trybie orzekania, tj. fakultatywnym albo obligatoryjnym; sąd przy wyborze którejkolwiek z nich kieruje się dyrektywami sądowego wymiaru kary .
Problematyczna jest sytuacja, gdy zbiega się podstawa o charakterze fakultatywnym z podstawą obligatoryjną. Prima vista mogłoby się wydawać, że w razie zbiegu podstawy obligatoryjnej nadzwyczajnego złagodzenia z podstawą fakultatywną nadzwyczajnego obostrzenia kary, czy też podstawy fakultatywnej nadzwyczajnego złagodzenia z obligatoryjną podstawą nadzwyczajnego obostrzenia kary, stosuje się podstawę obligatoryjną. W pierwszym wypadku sąd orzekałby karę nadzwyczajnie złagodzoną, a w drugim – nadzwyczajnie obostrzoną.
W doktrynie zdania co do tego są rozbieżne.
Twierdzi się, że w wypadku zbiegu podstawy fakultatywnego nadzwyczajnego obostrzenia wymiaru kary z podstawą obligatoryjnego nadzwyczajnego złagodzenia kary należy udzielić pierwszeństwa tej drugiej, ze względu na to, że nadzwyczajne złagodzenie kary ma charakter obligatoryjny, nadzwyczajne obostrzenie zaś – fakultatywny. Jest to uzasadniane tym, że sąd nie może zignorować podstawy obligatoryjnej w celu zastosowania podstawy fakultatywnej . Sąd nie może swobodnie wybierać między nadzwyczajnym złagodzeniem a nadzwyczajnym obostrzeniem kary, musi uwzględnić nakaz ustawy . Wskazuje się, że w sytuacji konfliktu upoważnienia z nakazem o tym samym zakresie zastosowania, nakaz (obligatoryjność nadzwyczajnego wymiaru kary) stanowi lex specialis wobec upoważnienia, ogranicza tym samym zakres zastosowania niezgodnego z nim upoważnienia w zakresie objętym nakazem . Ponadto argumentuje się, że ustawodawca, tworząc dyrektywę obligatoryjną przesądza ewentualną kolizję z dyrektywą fakultatywną .
Wyrażany jest też pogląd, że wybór jest pozostawiony do uznania sądu, gdyż ustawodawca nie wprowadza żadnych ograniczeń w wyborze sądu co do zastosowania albo nadzwyczajnego złagodzenia, albo nadzwyczajnego obostrzenia kary .
Ten ostatni pogląd jest trafny i znajduje w pełni uzasadnienie w treści art. 57 § 2 k.k., w którym nie rozróżnia się trybu orzekania kary nadzwyczajnie złagodzonej lub obostrzonej. Nie można zaś – zgodnie z regułą wykładni lege non distinguente nec nostrum est distinguere – wprowadzać rozróżnień, jeżeli nie wprowadził ich sam ustawodawca . Oznacza to, że obligatoryjne nadzwyczajne złagodzenie lub obostrzenie kary ma – z punktu widzenia eliminacji jednej z podstaw nadzwyczajnego wymiaru kary – takie samo znaczenie jak fakultatywne nadzwyczajne złagodzenie lub obostrzenie. Art. 57 § 2 k.k. w razie zbiegu złagodzenia z obostrzeniem uchyla ustawową obligatoryjność stosowania instytucji, dając prawo wyboru sądowi . W związku z tym nie ma przeszkód do zastosowania nadzwyczajnego obostrzenia kary w sytuacji, gdy w grę wchodzi obligatoryjne nadzwyczajne złagodzenie kary i vice versa. Zasadnie Sąd Najwyższy twierdzi, że:
– „W sytuacji, gdy oskarżony popełnił przestępstwa w warunkach ciągu przestępstw określonego w art. 91 § 1 k.k., przy czym jedynie co do niektórych z nich zachodzą przesłanki do nadzwyczajnego złagodzenia kary, sąd, orzekając jedną karę za ten ciąg przestępstw, może zastosować nadzwyczajne złagodzenie kary albo wymierzyć karę według reguł określonych w art. 91 § 1 in fine k.k., tj. nawet z ewentualnym nadzwyczajnym jej obostrzeniem (art. 57 § 2 k.k.)” .

  • „W wypadku zbiegu nadzwyczajnego obostrzenia i złagodzenia kary tracą one obligatoryjny charakter przewidziany przepisem szczególnym” .
  • „W wypadku zbiegu obligatoryjnej podstawy nadzwyczajnego złagodzenia kary z fakultatywną podstawą nadzwyczajnego obostrzenia represji karnej dopuszczalny jest zawsze wybór dowolnej dyrektywy (art. 57 § 2 k.k.)” .

W doktrynie nietrafnie ogranicza się taką możliwość do szczególnie uzasadnionych i wyjątkowych wypadków .
Słusznie w doktrynie, negując zasadność pierwszego poglądu, podkreśla się, że w istocie sprowadza się on do poprawiania ustawy, która nie zawiera żadnych ograniczeń oraz jest niedopuszczalną interpretacją na niekorzyść sprawcy . Ponadto trafnie zauważa się, że funkcją art. 57 § 2 k.k. jest ustanowienie pewnej reguły kolizyjnej o uniwersalnym zastosowaniu, gdy tego typu kolizje się pojawiają, a nie zastosowanie do jakiegoś jednego wypadku, gdy obie działające w przeciwnych kierunkach podstawy wymiaru kary są obligatoryjne albo fakultatywne .
Nie znajduje uzasadnienia normatywnego interpretacja, że w sytuacji zbiegu podstaw o charakterze fakultatywnym pewnym rozwiązaniem o kompromisowym charakterze jest niekorzystanie przez sąd ani z możliwości nadzwyczajnego złagodzenia kary, ani nadzwyczajnego jej obostrzenia, lecz orzeczenie kary w zwyczajnym wymiarze wyznaczonym dyrektywami określonymi w art. 53 k.k. Rozwiązanie to uzasadnia się tym, że w art. 57 § 2 k.k. jest użyte słowo „może” oraz względami sprawiedliwej kary, a nadto w wielu wypadkach przesłanki przemawiające za nadzwyczajnym złagodzeniem i za nadzwyczajnym obostrzeniem mogą się nawzajem redukować . Słowo „może” dotyczy możliwości wyboru nadzwyczajnego złagodzenia albo nadzwyczajnego obostrzenia kary, a nie tego, czy w ogólne skorzystać z któregoś z tych wariantów. Ponadto dowodzi się, że użycie w art. 57 § 2 k.k. spójnika „albo” wskazuje na to, iż sąd może w takiej sytuacji zrezygnować z zastosowania zarówno nadzwyczajnego złagodzenia, jak i nadzwyczajnego obostrzenia kary .
W doktrynie wskazuje się, że w zakresie wyboru nadzwyczajnego złagodzenia, czy nadzwyczajnego obostrzenia kary sądom została pozostawiona swoboda uznania, ograniczona wyłącznie ustawą i dyrektywami sądowego wymiaru kary . Z mocy art. 57 § 2 k.k. zarówno nadzwyczajne złagodzenie, jak i nadzwyczajne obostrzenie kary są równorzędnymi instytucjami sądowego wymiaru kary i o zastosowaniu którejkolwiek z nich decydują dyrektywy sądowego wymiaru kary . Konieczność brania pod uwagę dyrektyw wymiaru kary wyraźnie została zaznaczona w uzasadnieniu projektu kodeksu karnego, w którym stwierdza się, że Projekt „wprowadza też nowy przepis dla sytuacji zbiegu podstawy do nadzwyczajnego złagodzenia z podstawą do nadzwyczajnego obostrzenia kary, stanowiąc, że sąd może wtedy karę nadzwyczajnie złagodzić albo obostrzyć, kierując się wskazaniami określonymi w art. 53, tzn. wymienionymi tam celami kary i potrzebami oraz zasadą winy, limitującą wymiar kary (art. 57 § 1 i 2 k.k.)” .
Zasadnie w literaturze zwraca się uwagę, by sąd kierował się przede wszystkim charakterem zbiegających się podstaw nadzwyczajnych modyfikacji kary, uważając, by jej wymiar odpowiadał jak najpełniej dyrektywom wymiaru kary określonym w art. 53, 54, 55 i 58 k.k., a odmienny punkt widzenia mógłby nierzadko prowadzić – przez automatyczne stosowanie określonych reguł – do orzekania kar po prostu niesprawiedliwych . Sąd, dokonując wyboru sposobu nadzwyczajnego wymiaru kary ma na uwadze, która z podstaw nadzwyczajnego złagodzenia lub nadzwyczajnego obostrzenia ma większą wagę . Stosując jedną z alternatyw nadzwyczajnego wymiaru kary, sąd powinien uwzględnić także tę wyeliminowaną. Nie może zgubić z pola widzenia faktu, że w danym przypadku zaistniały także powody do przeciwnego potraktowania sprawcy.
Sąd, wymierzając karę w razie zbiegu podstaw do nadzwyczajnego złagodzenia i obostrzenia kary, decydując się na wybór jednej z nich, musi kierować się tym, by dolegliwość wymierzonej kary nie przekraczała stopnia winy oraz uwzględniać stopień społecznej szkodliwości czynu oraz brać pod uwagę cele zapobiegawcze i wychowawcze, które ma osiągnąć w stosunku do skazanego, a także potrzeby w zakresie kształtowania świadomości prawnej społeczeństwa (ex art. 53 § 1 k.k.). Musi też uwzględniać w szczególności motywację i sposób zachowania się sprawcy, popełnienie przestępstwa wspólnie z nieletnim, rodzaj i stopień naruszenia ciążących na sprawcy obowiązków, rodzaj i rozmiar ujemnych następstw przestępstwa, właściwości i warunki osobiste sprawcy, sposób życia przed popełnieniem przestępstwa i zachowanie się po jego popełnieniu, a zwłaszcza staranie o naprawienie szkody lub zadośćuczynienie w innej formie społecznemu poczuciu sprawiedliwości, a także zachowanie się pokrzywdzonego (ex art. 53 § 2 k.k.).
W wypadku gdy chodzi o nieletniego lub młodocianego powinien także kierować się przede wszystkim tym, aby sprawcę wychować (art. 54 § 1 k.k.).
W doktrynie dopuszcza się – na zasadzie analogii – w ograniczonym zakresie stosowanie reguły określonej w art. 57 § 2 k.k. do zbiegu podstawy do odstąpienia od wymiaru kary oraz nadzwyczajnego obostrzenia lub złagodzenia kary, o ile działałaby ona na korzyść sprawcy, tzn. umożliwiała orzeczenie łagodniejszej kary, np. przez odejście od stosowania przepisów o recydywie specjalnej wielokrotnej, a za problematyczny uznaje się przypadek obligatoryjnego odstąpienia od wymiaru kary, gdyż wówczas analogia ta działałaby na niekorzyść sprawcy, a w związku z tym jest niedopuszczalna .

Wnioski

Ustawodawca w art. 57 § 2 k.k. rozstrzygnął spór, do jakiego doszło na gruncie przepisów kodeksów karnych z 1932 r. i 1969 r. co do wymiaru przez sąd kary w razie zbiegu podstaw nadzwyczajnego złagodzenia i obostrzenia kary, przyjmując, że sąd może zastosować nadzwyczajne złagodzenie albo obostrzenie kary. Jednakże regulacja ta wywołała wątpliwości co do sposobu rozstrzygnięcia zbiegu fakultatywnej podstawy nadzwyczajnego złagodzenia lub obostrzenia kary z obligatoryjną podstawą jej złagodzenia lub obostrzenia. Treść art. 57 § 2 k.k., wbrew niektórym poglądom, dowodzi, że zastosowanie nadzwyczajnego złagodzenia kary albo nadzwyczajnego obostrzenia kary jest pozostawione uznaniu sądu, niezależnie od tego, czy podstawa obligatoryjnego nadzwyczajnego wymiaru kary zbiega się z fakultatywną podstawą.
Nie znajduje normatywnego uzasadnienia wzajemne zniesienie nadzwyczajnego złagodzenia i nadzwyczajnego obostrzenia i wymierzenie kary w granicach ustawowego zagrożenia, tak jakby nie wystąpiły okoliczności nadzwyczajnego wymiaru kary.


Abstract
This paper explores problems around Article 57, § 2 of the Penal Code, which sets the rule for solving concurrence of the grounds for extraordinary mitigation and extraordinary aggravation of punishment, requiring that one of the grounds should be applied. Despite some opinions to the contrary, this paper demonstrates that the application of the extraordinary mitigation measure or the extraordinary aggravation measure is left to the decision of the court also in the situations in which the ground for mandatory extraordinary sentencing and the facultative ground for extraordinary mitigation concur.
Given the clarity of the provision in question, the view that extraordinary mitigation and extraordinary aggravation are mutually exclusive and the punishment should be administered within the statutory penalty brackets is rejected.

Autorka: dr hab. Hanna Kuczyńska, Intytut Nauk Prawnych PAN

Artykuł pochodzi z miesięcznika Państwo i Prawo 2017/2>>