Bezpłatna pomoc prawna potrzebna, ale system budzi zastrzeżenia

Prawo do bezpłatnej pomocy prawnej jest jednym z fundamentalnych założeń demokratycznego państwa prawnego. Zbudowanie tego systemu w Polsce jest ważnym krokiem. Jednak ostateczny kształt ustawy budzi wiele zastrzeżeń - pisze Sylwia Banaś.

MGR SYLWIA BANAŚ
ASYSTENT W KATEDRZE NAUK O ADMINISTRACJI
WYŻSZA SZKOŁA INFORMATYKI I ZARZĄDZANIA W RZESZOWIE

Bezpłatna pomoc prawna jako podstawa ścierania się interesów różnych grup społecznych

Artykuł pochodzi z miesięcznika Przegląd Prawa Publicznego 7-8/2016>>

1. Wprowadzenie
Od 2004 r. trwają w Polsce prace nad stworzeniem ustawowej regulacji dotyczącej bezpłatnej pomocy prawnej. W czasie debaty publicznej pojawiło się wiele projektów systemowych rozwiązań tej problematyki . Istotną kwestią w zakresie regulacji ustawowej dotyczącej bezpłatnego poradnictwa prawnego jest zaangażowanie nie tylko Minister-stwa Sprawiedliwości, ale również Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej, które do-strzegło potrzebę całościowego podejścia do poradnictwa jako zagadnienia o charakterze systemowym .
Regulacja bezpłatnego poradnictwa prawnego była istotnym elementem wygłoszonego 1.10.2014 r. exposé Prezesa Rady Ministrów. Został wtedy przedstawiony program „Prawo dla każdego”, który dzięki współpracy rządu, samorządów i organizacji pozarządowych miał zagwarantować dostęp do darmowych porad prawnych na poziomie lokalnym i zniwelować barierę finansową w odniesieniu do korzystania z dobrej usługi prawnej . Podstawowym celem regulacji jest zapewnienie równego dostępu do przedsądowej pomocy prawnej dla osób, które z różnych względów pomocy tej nie mogły uzyskać. Ustawa stanowi realizację strategii rozwoju kraju, określonej w uchwale nr 157 Rady Ministrów z 25.09.2012 r. w sprawie przyjęcia Strategii Rozwoju Kraju do 2020 r., w której przewidziano zapewnienie łatwiejszego dostępu „do poradnictwa prawnego i obywatelskiego na etapie przedsądowym i sądowym dla najuboższych grup społecznych” .
Prawo do sądu, prawo do obrony oraz do pomocy prawnej są podstawowymi prawami każdego człowieka i obywatela, podkreślanymi w aktach rangi międzynarodowej, europejskiej oraz krajowej. Prawo do sądu postrzegane jest jako podstawowy środek ochrony wszystkich wolności i praw, nie tylko tych o randze konstytucyjnej . „Niewątpliwe jest, że we współczesnych, europejskich uregulowaniach, prawo do sądu zawsze pojmowane było jako prawo przysługujące każdej jednostce” . W kontekście prawa do obrony na początku warto odwołać się do Międzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych , który w art. 14 ust. 3 lit. d precyzuje prawo do obrony oraz tworzy katalog otwarty uprawnień przysługujących osobie oskarżonej o popełnienie przestępstwa, w tym możliwość uzyskania jej w sytuacji, gdy nie posiada ona wystarczających środków na pokrycie kosztów obrony . Na płaszczyźnie europejskiego systemu ochrony praw człowieka kluczową rolę odgrywa Europejska Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności , która ustanawia w art. 6 ust. 3 lit. c prawo „do bezpłatnego korzystania z pomocy obrońcy wyznaczonego z urzędu, gdy wymaga tego dobro wymiaru sprawiedliwości”. Prawo do obrony znajduje odzwierciedlenie również w systemie Unii Europejskiej. Artykuł 47 Karty Praw Podstawowych Unii Europejskiej , posiadającej taką samą moc prawną jak traktaty , stanowi, iż „każdy ma możliwość uzyskania porady prawnej, skorzystania z pomocy obrońcy i przedstawiciela. Pomoc prawna jest dostępna dla tych osób, które nie posiadają wystarczających środków, jeśli jest ona konieczna dla zapewnienia skutecznego dostępu do wymiaru sprawiedliwości”. O prawie do obrony stanowi również art. 48, zgodnie z którym „każdemu oskarżonemu gwarantuje się poszanowanie prawa do obrony”. Ma to na celu stworzenie mechanizmów skutecznego dostępu do wymiaru sprawiedliwości. Mechanizmy te powinny obejmować przedprocesową poradę prawną, procesową pomoc prawną, reprezentowanie w sądzie oraz pomoc prawną w zakresie pozasądowym.
Regulację tej kwestii możemy znaleźć również w Konstytucji RP , prawo do sądu jako prawo osobiste, określone jest w art. 45 ustawy zasadniczej. Na prawo to składają się prawo dostępu do sądu oraz prawa do rzetelnego postępowania. W szeroko pojętym pra-wie do rzetelnego postępowania mieszczą się prawo do wyroku sądowego, prawo do obro-ny oraz prawo do wysłuchania . Prawo do obrony zostało określone wprost w art. 42 ust. 2, który stanowi, iż „każdy, przeciw komu prowadzone jest postępowanie karne, ma prawo do obrony we wszystkich stadiach postępowania. Może on w szczególności wybrać obrońcę lub na zasadach określonych w ustawie korzystać z obrońcy z urzędu”. Prawo to jest jednym z fundamentalnych założeń demokratycznego państwa prawnego . W związku z akcesją do Unii Europejskiej zapewnienie bezpłatnego dostępu do pomocy prawnej dla osób ubogich, niebędących w stanie ponieść kosztów profesjonalnej pomocy prawnej, stało się konieczne oraz stanowi realizację tego prawa.@page_break@

2. Poradnictwo prawne w Polsce
Od samego początku prac nad ustawą istniały różne koncepcje stworzenia systemu bezpłatnej pomocy prawnej. W koncepcjach tych ścierały się interesy różnych grup. Warto wspomnieć, iż stworzenie tej regulacji leżało w szeroko pojętym interesie zbiorowym, który należy rozumieć jako interes publiczny, którego nie można jednak utożsamiać z interesem partii politycznych lub innym interesem grupowym. Jak pisze Andrzej Pakuła, „Ustalenie treści interesu publicznego nie może polegać na mechanicznym, bezrefleksyjnym przenoszeniu ideologii i programów partyjnych czy też postulatów mniej lub bardziej zorganizowanych innych środowisk bądź grup społecznych, w tym zawodowych, do treści ustaw” . Najsilniejszy jednak wpływ na ostateczny projekt ustawy możemy zauważyć w odniesieniu do dwóch grup społecznych. Z jednej strony adwokatów i radców prawnych, a z drugiej organizacji pozarządowych. Temat ten budzi wielkie kontrowersje wśród obu zainteresowanych grup.
Poradnictwo świadczone przez adwokatów i radców prawnych skupia się na poradnic-twie stricte prawnym. Konstytucja RP w art. 17 ust. 1 stanowi uprawnienie do tworzenia, w drodze ustaw, samorządów zawodowych, reprezentujących osoby wykonujące zawody zaufania publicznego i sprawujące pieczę nad należytym wykonywaniem tych zawodów w granicach interesu publicznego i dla jego ochrony . Regulacji tej podlegają zawody adwokata i radcy prawnego. Adwokaci i radcowie zobowiązani są przestrzegać kodeksu etyki zawodowej. Mają obowiązek przestrzegania tajemnicy zawodowej oraz muszą posiadać ubezpieczenie od odpowiedzialności cywilnej i podlegają odpowiedzialności dyscyplinarnej. Dają oni gwarancję profesjonalnego wykonywania usług z zakresu poradnictwa prawnego.
Poradnictwo prawne, świadczone przez organizacje pozarządowe, nazywane jest po-radnictwem prawnym i obywatelskim. Poradnictwo to rozwijało się w Polsce w sposób spontaniczny, w odpowiedzi na potrzeby obywateli. Jego początku należy upatrywać w związku ze zmianami, które nastąpiły w Polsce po 1989 r., a także ze względu na niską świadomość oraz wiedzę prawną Polaków. W 1995 r. powstało pierwsze biuro porad obywatelskich w Warszawie, stworzone przez organizację pozarządową. W 1997 r. powstała pierwsza studencka poradnia prawa. W organizacjach pozarządowych porady świadczone są bardzo często przez zawodowych prawników lub pod ich nadzorem. Organizacje pozarządowe rozumieją poradnictwo w szerszym, systemowym ujęciu. Poradnictwo takie obejmuje dodatkowo pomoc psychologiczną i społeczną oraz edukację prawną i obywatelską. Organizacje pozarządowe wypracowały na przestrzeni lat standardy udzielania porad prawych i obywatelskich .
Darmowe porady prawne obywatele mogą uzyskać również w różnych instytucjach publicznych, głównie w instytucjach pomocy społecznej, u rzeczników praw konsumentów czy w Państwowej Inspekcji Pracy.@page_break@

3. Etapy tworzenia obecnej ustawy
Pierwszy rządowy projekt, który został przygotowany przez Ministerstwo Sprawiedli-wości w ekspresowym tempie, został przestawiony 12.12.2014 r. . Projekt zakładał, iż pomoc prawna będzie udzielana tylko przez adwokatów lub radców prawnych (nie do-puszczono do jej udzielania aplikantów). Pomoc miałaby być świadczona w punktach pomocy prawnej jako zadanie zlecone z zakresu administracji rządowej realizowane przez powiat przy współpracy z gminami (art. 7, 8). Na utworzenie systemu planowano przeznaczyć niemal 100 mln zł z budżetu państwa w pierwszym roku jego funkcjonowania. W planie było utworzenie ponad 1.500 punktów, 1 punkt przypadałby na 25 tys. obywateli. Powiaty miałyby zawierać porozumienia z okręgowymi radami adwokackimi i okręgowymi izbami radców prawnych (art. 9). Projekt przewidywał również uruchomienie informacji prawnej, prowadzonej przez wojewódzkie centra informacji prawnej, powierzone przez wojewodów organizacjom pozarządowym, wyłanianym corocznie w otwartym konkursie ofert.
Projekt w pierwotnej wersji nie przewidywał prowadzenia edukacji prawnej. Głównym celem projektowanego systemu było stworzenie mechanizmów umożliwiających dostęp do uzyskania porady prawnej przez osoby fizyczne, które z uwagi na swój status materialny lub sytuację życiową nie mają możliwości uzyskania profesjonalnej pomocy prawnej, a wszystkim osobom fizycznym zagwarantowanie dostępu do informacji prawnej . Projekt został skierowany do konsultacji społecznych. Wszystkie podmioty biorące udział w konsultacjach doceniły próbę regulacji tej, leżącej w interesie całego społeczeństwa, kwestii. Organizacje pozarządowe, powołując się na swoje wieloletnie doświadczenie, podkreśliły, iż kwestia zapewnienia obywatelom przedsądowej pomocy prawnej wymaga rozwiązań systemowych. Projektowana ustawa nie spełniała jednak tego wymogu, głównie ze względu na oparcie systemu na poradach świadczonych przez adwokatów i radców prawnych z pominięciem organizacji pozarządowych.
Wskazano braki regulacji w zakresie monitorowania, ewaluacji oraz procedur kontroli jakości udzielanych porad prawnych. Wskazywano też zbyt wąski krąg odbiorców usług. Doświadczenie organizacji pokazywało, że osoby o niskim dochodzie stanowią zaledwie 10% klientów potrzebujących pomocy prawnej. W związku z tym krąg beneficjentów nie może być określany jedynie w oparciu o kryterium dochodowe. Organizacje obawiały się, że projekt ten może przyczynić się do ograniczenia poradnictwa prawnego i obywatelskie-go świadczonego przez organizacje pozarządowe .
Projekt w takiej wersji został pozytywnie zaopiniowany przez korporacje prawnicze. Naczelna Rada Adwokacka podkreśliła, że projekt umożliwia wszystkim obywatelom równy dostęp do profesjonalnej – objętej tajemnicą zawodową i ubezpieczeniem od odpowiedzialności cywilnej – pomocy prawnej świadczonej przez adwokatów i radców prawnych . Również Prokurator Generalny zaopiniował pozytywnie przekazanie realizacji zadań z zakresu pomocy prawnej profesjonalnym prawnikom, co będzie gwarantować wysoką jakość udzielanej pomocy prawnej . Krajowa Izba Radców Prawnych wyraziła również opinię pozytywną .
Wydarzeniem wpływającym na losy ustawy był zorganizowany w dniach 2−4.02.2015 r. w Warszawie Kongres Poradnictwa Prawnego i Obywatelskiego. Kongres był zwieńczeniem kilkuletniej pracy instytucji publicznych i partnerów społecznych w ramach projektu „Opracowanie kompleksowych i trwałych mechanizmów wsparcia dla poradnictwa prawnego i obywatelskiego w Polsce”. Kongres został zorganizowany przez Instytut Prawa i Społeczeństwa. Partnerami w projekcie byli Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej, Fundacja Uniwersyteckich Poradni Prawnych, Instytut Spraw Publicznych, Związek Biur Porad Obywatelskich. Na kongresie spotkali się przedstawiciele instytucji publicznych i niepublicznych, przedstawiciele organizacji pozarządowych oraz przedstawiciele samorządów zawodowych adwokatów i radców prawnych. Kongres miał na celu wymianę doświadczeń oraz wizji kształtu poradnictwa prawnego. W trakcie kongresu przez aklamację została przyjęta uchwała , która podkreślała duży wkład instytucji poradniczych w systemie. Kluczowym warunkiem rozwoju i zwiększenia dostępu do poradnictwa jest współpraca sektora publicznego i niepublicznego – w tym organizacji pozarządowych. Wskazano szerszy kontekst działań, obejmujący porady psychologiczne, socjalne oraz edukację prawną.
Po kongresie 6.02.2015 r. przedstawiony został nowy projekt ustawy. W projekcie tym zostały uwzględnione organizacje pozarządowe, którym przyznano prowadzenie około 20% punktów pomocy prawnej. Dodano trzeci segment pomocy w formie edukacji praw-nej społeczeństwa . Fakt ten pokazuje, jak silny wpływ na władzę mają w tym wypadku postulaty reprezentowane przez organizacje pozarządowe , reprezentujące głos społeczeństwa, który może mieć realny wpływ na wynik wyborów.
W mediach na temat ustawy bardzo często pojawiały się głosy stron nią zainteresowa-nych. W jednym z artykułów w dzienniku „Rzeczpospolita” autorzy w sposób bardzo dobitny wskazywali, iż w interesie publicznym leży powierzenie prowadzenia poradnictwa prawnego profesjonalistom, którzy zapewnią odbiurokratyzowanie całego systemu oraz najwyższą jakość świadczonych usług po najniższej cenie .
W okresie od 11.03. do 8.04. pojawiły się cztery kolejne wersje projektu. Zmieniał się w nich katalog podmiotów uprawnionych do pomocy, zasady udziału organizacji pozarzą-dowych w systemie oraz modyfikowano katalog działań. 14.04.2015 r. projekt ustawy o nieodpłatnej pomocy prawnej, nieodpłatnej informacji prawnej oraz edukacji prawnej społeczeństwa został skierowany do Sejmu, który rozpoczął nad nim pracę 16.04.2015 r. Naczelna Rada Adwokacka oraz Krajowa Izba Radców Prawnych w sposób bardzo kry-tyczny odniosły się do tej wersji projektu ustawy. Najważniejsze zastrzeżenie dotyczyło zapisu dopuszczającego do świadczenia usług prawniczych finansowanych z budżetu państwa osób nieposiadających uprawnień zawodowych adwokata lub radcy prawnego, osób nieobjętych tajemnicą zawodową, niepodlegających zasadom etyki zawodowej oraz niepodlegających sądownictwu dyscyplinarnemu. Zastrzeżenie takie zgłosił również Prokurator Generalny . Podkreślono, że zapis taki może stanowić podstawę do nieprofesjonalnego wykonywania usług z zakresu bezpłatnego poradnictwa prawnego, co w konsekwencji może prowadzić do obniżenia jakości tych usług . Naczelna Rada Adwokacka zauważyła dodatkowo, iż koszt porady udzielanej przez magistra prawa, niebędącego adwokatem lub radcą prawnym, może być wyższy niż porady udzielanej przez profesjonalistę. Wynika to z faktu, że tempo pracy doświadczonego adwokata lub radcy jest nawet dwukrotnie wyższe niż niewykwalifikowanego prawnika. Dodać należy również do tego, że koszty pośrednie generowane przez organizacje pozarządowe mogą być wyższe niż koszty generowane przez adwokatów i radców prawnych . Wersja ta nie została również zaakceptowana przez Sąd Najwyższy .
Opinia organizacji pozarządowych dotycząca kształtowanego systemu również nie była pochlebna. Organizacje zauważyły w rządowym projekcie wiele zagrożeń. Po pierwsze, miały zastrzeżenia do źle określonego kręgu odbiorców porad. Po drugie, wiele organizacji zwróciło uwagę, że ustawa może wręcz spowodować zamykanie już istniejących poradni, które nie otrzymają dofinansowania z puli środków w ramach two-rzonego systemu, bo zabraknie środków na ich finansowanie z innych źródeł. Do tej pory organizacje takie utrzymywały się ze środków unijnych oraz z dotacji samorządowych, na które nie będą mogły liczyć w nowo tworzonym systemie poradnictwa .
Pomimo wszystkich zastrzeżeń organizacji pozarządowych oraz samorządów adwokatów i radców prawnych ustawa z drobnymi korektami została uchwalona przez Sejm 5.08. i podpisana przez Prezydenta 25.08.2015 r., a weszła w życie 1.01.2016 r.
Ustawa z 5.08.2015 r. o nieodpłatnej pomocy prawnej oraz edukacji prawnej określa zasady udzielania nieodpłatnej pomocy prawnej oraz zasady działania w zakresie edukacji prawnej. W pierwotnej wersji ustawy miała ona stworzyć system nieodpłatnej informacji prawnej w oparciu o utworzenie infolinii; odstąpiono jednak od tego pomysłu. Zadanie polegające na udzielaniu nieodpłatnej pomocy prawnej jest zadaniem zleconym z zakresu administracji rządowej, realizowanym przez powiat w porozumieniu z gminami lub samodzielnie (art. 8). Środki na finansowanie punktów pochodzą z budżetu państwa. Na jeden punkt przeznaczono w 2016 r. 5.150 zł, z czego 3% zostanie przeznaczone na pokrycie kosztów administracyjnych tego zadania. Początkowo, w toku prac nad ustawą, na wniosek Związku Powiatów Polskich, 100% dotacji miało być przeznaczone na udzielanie porad; jednak to zmieniono . Zgodnie z rozporządzeniem powiat w lokalu, w którym będzie świadczona pomoc prawna, ma obowiązek zapewnić dostęp do sieci energetycznej, telekomunikacyjnej i teleinformatycznej oraz wyodrębnione pomieszczenie do udzielania nieodpłatnej pomocy prawnej, umożliwiające zachowanie dyskrecji przy udzielaniu tej pomocy.

Zgodnie z art. 3 nieodpłatna pomoc prawna obejmuje:
1) poinformowanie osoby uprawnionej o obowiązującym stanie prawnym, uprawnieniach i obowiązkach,
2) wskazanie osobie uprawnionej sposobu rozwiązania jej problemu prawnego,
3) udzielenie pomocy w sporządzeniu projektu pisma w sprawach, o których mowa w pkt 1 i 2, z wyłączeniem pism procesowych w toczącym się postępowaniu przygotowaw-czym lub sądowym i pism w toczącym się postępowaniu sądowoadministracyjnym,
4) sporządzenie projektu pisma o zwolnienie od kosztów sądowych lub ustanowienie pełnomocnika z urzędu w postępowaniu sądowym, lub ustanowienie adwokata, radcy prawnego, doradcy podatkowego lub rzecznika patentowego w postępowaniu sądowo-administracyjnym.
W projekcie poradnictwo miało obejmować również sporządzenie projektu pisma wszczynającego postępowanie sądowe lub sądowoadministracyjne. Był to zapis dodany na wniosek organizacji pozarządowych, spotkał się on jednak z silnym sprzeciwem adwokatów oraz radców pranych. Na etapie prac senackich zapis ten został usunięty jako czynność niosąca za sobą daleko idące konsekwencje .
Głównym celem ustawy było zapewnienie równego dostępu do przedsądowej pomocy prawnej dla osób jej potrzebujących. Od początku prac nad ustawą pojawiało się wiele wątpliwości dotyczących katalogu osób uprawnionych. Pierwsza wersja ustawy przyzna-wała ją tylko osobom uprawnionym do pobierania świadczenia z pomocy społecznej, znajdującym się w sytuacjach wyjątkowych. Kolejne sukcesywnie poszerzały krąg odbiorców. Na mocy art. 4 ustawy nieodpłatna pomoc prawna przysługuje osobie fizycznej, której w okresie 12 miesięcy poprzedzających zwrócenie się o udzielenie nieodpłatnej pomocy prawnej zostało przyznane świadczenie z pomocy społecznej, posiadaczom ważnej Karty Dużej Rodziny, kombatantom i weteranom, osobom do 26 i po 65 roku życia oraz osobom, które w wyniku wystąpienia klęski żywiołowej, katastrofy naturalnej lub awarii technicznej znalazły się w sytuacji zagrożenia lub poniosły straty.
Nieodpłatnej pomocy prawnej udziela osobiście adwokat lub radca prawny, a w szcze-gólnie uzasadnionych przypadkach do udzielania porad dopuszczono aplikantów adwo-kackich lub radcowskich. Adwokat lub radca prawny udziela nieodpłatnej pomocy praw-nej na podstawie umowy zawartej z powiatem. Powiat corocznie zawiera z okręgową radą adwokacką i radą okręgowej izby radców prawnych właściwymi dla siedziby władz po-wiatu porozumienia w sprawie udzielania nieodpłatnej pomocy prawnej na obszarze tego powiatu . Powiat powierza prowadzenie połowy punktów nieodpłatnej pomocy prawnej organizacji pozarządowej prowadzącej działalność pożytku publicznego, którą wyłania się corocznie w otwartym konkursie ofert. W punktach tych nieodpłatnej pomocy prawnej może udzielać także doradca podatkowy oraz osoba posiadająca tytuł magistra prawa, mająca co najmniej trzyletnie doświadczenie w wykonywaniu wymagających wiedzy prawniczej czynności bezpośrednio związanych ze świadczeniem pomocy prawnej.@page_break@

4. Podsumowanie
Podsumowując, należy stwierdzić, iż działania organizacji pozarządowych zakończyły się sukcesem. W pierwszym projekcie ich poradnictwo nie zostało uwzględnione, w uchwalonej ustawie otrzymali oni do prowadzenia połowę punktów nieodpłatnej pomocy prawnej. Fakt ten można uznać za swojego rodzaju porażkę samorządów zawodowych adwokatów i radców prawnych.
Potrzeba stworzenia systemu przedsądowego poradnictwa prawnego pojawiła się już w 2004 roku. Jej wieloletnimi inicjatorami były organizacje pozarządowe prowadzące tego typu działania. Silny impuls pojawił się jednak dopiero po exposé Prezesa Rady Mini-strów, które zostało wygłoszone 1.10.2014 r. Od tego momentu pracę nad ustawą nabrały tempa. Było to o tyle ważne, iż 2015 rok był rokiem wyborów prezydenckich i parlamen-tarnych. Prace nad ustawą były temu silnie podporządkowane, a utworzenie darmowych punktów prawnych stało się ważnym elementem kampanii wyborczej niektórych kandydatów. Na utworzenie systemu bezpłatnego poradnictwa prawnego planowano przeznaczyć niemal 100 mln zł z budżetu państwa w pierwszym roku funkcjonowania systemu. Czynnik finansowy niestety stał się istotnym podłożem w batalii o to, kto powinien prowadzić punkty bezpłatnych porad prawnych. Z jednej strony korporacje adwokatów i radców prawnych, podkreślające swój profesjonalizm, walczyły o miejsca pracy dla ciągle powiększającej się palestry, z drugiej organizacje pozarządowe, powołujące się na długoletnie doświadczenie w poradnictwie prawnym i obywatelskim.

Zbudowanie systemu bezpłatnej pomocy prawnej jest ważnym krokiem. Jednak osta-teczny kształt ustawy budzi wiele zastrzeżeń. Zaryzykuję stwierdzenie, że jest to kolejny akt prawny, który zostanie „przetestowany na żywym organizmie”. Właściwą ocenę regu-lacji będzie można wydać dopiero po kilku miesiącach jej funkcjonowania (w dniu złoże-nia niniejszego tekstu jest to jeszcze niemożliwe). Niewątpliwe jest jednak, iż będzie ona wymagała nowelizacji. W podsumowaniu, pomijając aspekt polityczny prac nad ustawą, pragnę wyrazić opinię, że obie strony zaangażowane w ostateczny kształt ustawy miały rację. Porady prawne sensu stricte powinny być świadczone przez wykwalifikowanych prawników i nie powinno być w tym względzie żadnych odstępstw. Warto byłoby jednak porady prawne wpisać w szerszy system oferowany przez organizacje pozarządowe. Dałoby to możliwość całościowego i kompleksowego podejścia do zagadnienia, gdyż bardzo często problem z pozoru tylko prawny jest wielkim dramatem człowieka i tylko podejście całościowe i systemowe przyniesie ostatecznie pozytywne rozwiązanie i zapewni obywatelom równy dostęp do prawa.

SUMMARY
Free legal aid as a basis for a conflict of interests of various social groups

Since 2004 works have been conducted in Poland with the aim of developing a statutory regulation on the system of free legal aid. Since the beginning of the works on the act, there were various concepts for the creation of such a system. In these concepts the interests of various social groups were clashing. The strongest influence on the final act came from two groups: lawyers on the one hand, and NGOs on the other. The final version of the act was also greatly influenced by the political context.

Artykuł pochodzi z miesięcznika Przegląd Prawa Publicznego 7-8/2016>>