Zaległość podatkowa

Nieterminowe wykonanie zobowiązania podatkowego niesie za sobą określone skutki prawne - przede wszystkim powstanie zaległości podatkowej. Stan ten powstaje z mocy samego prawa następnego dnia po dniu, w ktrym upłynął termin płatności, i nie jest tu potrzebne podejmowanie dodatkowych działań przez organy podatkowe, w szczeglności np. wydanie decyzji stwierdzającej zaległość. Zaległość ma charakter obiektywny, w zasadzie niezależny np. od winy podatnika, płatnika czy inkasenta. Przepisy Ordynacji podatkowej definiują zaległość podatkową przede wszystkim jako podatek niezapłacony w terminie płatności, rozciągając jednak wskazaną instytucję na inne przypadki.

1. Pojęcie zaległości podatkowej

Zaległością podatkową jest, co do zasady, podatek niezapłacony w terminie. Definicja zaległości odwołuje się więc do pojęcia podatku, które z kolei zdefiniowane zostało w art. 6 ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. – Ordynacja podatkowa (tekst jedn.: Dz. U. z 2005 r. Nr 8, poz. 60 z późn. zm.) – dalej o.p. W myśl tego przepisu podatkiem jest publicznoprawne, nieodpłatne, przymusowe oraz bezzwrotne świadczenie pieniężne na rzecz Skarbu Państwa, województwa, powiatu lub gminy, wynikające z ustawy podatkowej. Zgodnie z kolei z art. 3 pkt 3 o.p. ilekroć w ustawie tej mowa jest o podatkach, rozumie się przez to również:
a) zaliczki na podatki,
b) raty podatków, jeżeli przepisy prawa podatkowego przewidują płatność podatku w ratach,
c) opłaty oraz niepodatkowe należności budżetowe.

Przy czym – i tak, jak wskazuje art. 51 § 2 o.p. – za zaległość podatkową uważa się nie tylko podatek niezapłacony w terminie, ale także niezapłaconą w terminie płatności zaliczkę na podatek, w tym również zaliczkę, o której mowa w art. 23a o.p. (zaliczka określona za okres, za który organ podatkowy oszacował podstawę opodatkowania), lub ratę podatku, zaś stosownie do § 3 art. 51 o.p. przepisy § 1 i 2 stosuje się również do należności z tytułu podatków, zaliczek na podatki oraz rat podatków niewpłaconych w terminie płatności przez płatnika lub inkasenta.
Kwestię określenia terminów płatności podatku reguluje art. 47 o.p., wskazując na terminy płatności wynikające z decyzji o charakterze konstytutywnym, zatem jest to 14 dni od dnia doręczenia decyzji ustalającej wysokość zobowiązania podatkowego (§ 1), jak i odwołuje się do innych przepisów prawa podatkowego – terminy powstające z mocy prawa (§ 2). W szczególności chodzi tu o przepisy prawa materialnego, czyli ustawy regulujące konkretne podatki.

Przykład 1
Osoba fizyczna nabyła nieruchomość w 2002 r. i nie płaciła podatku od nieruchomości do początku 2005 r., kiedy gminny organ podatkowy wezwał ją do złożenia informacji na ten podatek. Po złożeniu informacji podatnik otrzymuje decyzje za lata 2002–2005 i dopiero z dniem ich doręczenia powstaje zobowiązanie podatkowe, które uregulować ma w terminie 14 dni od dnia otrzymania tych decyzji, bez konieczności zapłacenia odsetek od zaległości podatkowych z uwagi na to, że nie powstała zaległość podatkowa1.


Przykład 2
Zgodnie z art. 103 ust. 1 ustawy z dnia 11 marca 2004 r. o podatku od towarów i usług (Dz. U. Nr 54, poz. 535 z późn. zm.) – dalej u.p.t.u., podatnicy oraz podmioty wymienione w art. 108 (czyli np. podmiot niebędący podatnikiem VAT, ale który wystawił mimo to fakturę) są obowiązani, bez wezwania naczelnika urzędu skarbowego, do obliczania i wpłacania podatku za okresy miesięczne w terminie do 25 dnia miesiąca następującego po miesiącu, w którym powstał obowiązek podatkowy, na rachunek urzędu skarbowego. W tym więc przypadku o zaleganiu z płatnościami podatku od towarów i usług wypowiedzieć się można dopiero dnia 26 miesiąca następującego po miesiącu, w którym powstał obowiązek podatkowy z tytułu czynności podlegającej opodatkowaniu VAT (zob. wyrok WSA w Rzeszowie z dnia 21 kwietnia 2009 r., I SA/Rz 741/08). Dodatkowo warto wskazać, że sam podatek należny, w przypadku gdy w rozliczeniu za dany okres występuje również podatek naliczony samodzielnie, nie stanowi podatku od towarów i usług, jako taki nie podlega zapłacie z punktu widzenia art. 103 u.p.t.u. i w konsekwencji nie może stanowić zaległości podatkowej (zob. wyrok WSA w Białymstoku z dnia 2 lipca 2008 r., I SA/Bk 174/08). Wpłacie do urzędu skarbowego podlega zaś ewentualna nadwyżka podatku należnego nad naliczonym. Oczywiście niewypłacony w terminie zwrot podatku nie jest zaległością podatkową, gdyż może ona powstać jedynie po stronie podatnika (płatnika, inkasenta), choć organ winien wówczas wypłacić odsetki (por. art. 87 ust. 2 i 7 o.p.).


Przykład 3
W świetle art. 10 ust. 1 ustawy z dnia 9 września 2000 r. o podatku od czynności cywilnoprawnych (Dz. U. z 2010 r. Nr 101, poz. 649 z późn. zm.) – dalej u.p.c.c., podatnicy są obowiązani, bez wezwania organu podatkowego, złożyć deklarację w sprawie podatku od czynności cywilnoprawnych (według ustalonego wzoru) oraz obliczyć i wpłacić podatek w terminie 14 dni od dnia powstania obowiązku podatkowego, z wyłączeniem przypadków, gdy podatek jest pobierany przez płatnika. Podatek nieobliczony i niepobrany przez notariusza w wysokości odpowiadającej wartości rynkowej nieruchomości będącej przedmiotem umowy sprzedaży stanowi zaległość podatkową w rozumieniu art. 51 o.p. od dnia dokonania czynności cywilnoprawnej przed notariuszem i od tego dnia naliczane są od tej zaległości odsetki za zwłokę w kontekście art. 53 o.p. (zob. wyrok NSA z dnia 2 czerwca 1999 r., SA/Sz 870/98, POP 2000, z. 6, poz. 198, wydany na tle opłaty skarbowej od czynności cywilnoprawnej).

Niekiedy powstają wątpliwości co do faktycznego terminu dokonania zapłaty podatku. Niewłaściwe rozumienie art. 60 o.p. może przyczynić się do powstania zaległości podatkowych. W przypadku rozliczeń za pośrednictwem banku każde zlecenie płatności zobowiązania podatkowego, które będzie skutkowało obciążeniem rachunku podatnika w dniu, w którym przypada termin płatności zobowiązania, będzie powodowało prawnie skuteczne jego uregulowanie (dokonanie zapłaty), bez względu na dzień, w którym zostanie uznany rachunek organu podatkowego (zob. interpretacja indywidualna Dyrektora Izby Skarbowej w Warszawie z dnia 26 sierpnia 2009 r., IPPB3/423-342/09-2/AG).
W pojęciu zaległości podatkowej nie mieści się ani dodatkowe zobowiązanie podatkowe określone w art. 27 ust. 5 i 6 ustawy z dnia 8 stycznia 1993 r. o podatku od towarów i usług oraz o podatku akcyzowym (Dz. U. Nr 11, poz. 50 z późn. zm.), ani funkcjonująca na podstawie art. 109 ust. 4 u.p.t.u. w brzmieniu obowiązującym do dnia 30 listopada 2008 r. tożsama instytucja, gdyż nie było ono podatkiem w rozumieniu art. 6 o.p., a sankcją administracyjną będącą swoistą karą wymierzoną podatnikowi za delikt administracyjny polegający na złożeniu organowi podatkowemu nierzetelnej deklaracji w podatku od towarów i usług za dany okres rozliczeniowy. W konsekwencji również dodatkowe zobowiązanie niezapłacone w terminie płatności przez spółkę z o.o. nie stanowiło zaległości podatkowej w rozumieniu art. 116 § 1 w związku z art. 51 § 1 o.p., za którą odpowiadałby członek zarządu takiej spółki (zob. wyrok NSA z dnia 28 sierpnia 2008 r., I FSK 972/07, POP 2009, z. 2, poz. 135; uchwała NSA z dnia 16 listopada 2009 r., I FPS 2/09, ONSAiWSA 2010, nr 1, poz. 7). Jakkolwiek instytucja „sankcji VAT" w wysokości 30% kwoty zaniżenia zobowiązania czy 30% kwoty zawyżenia została przez ustawodawcę zniesiona, to uwagi NSA pozostają aktualne w stosunku do pozostawionej w art. 111 ust. 2 u.p.t.u. instytucji dodatkowego zobowiązania podatkowego za naruszenie obowiązku stosowania kas rejestrujących. W kwestii zaś odpowiedzialności osób trzecich można wskazać i taki pogląd, że zobowiązanie osoby trzeciej do uiszczenia cudzego podatku nie może przekształcić się w zaległość podatkową, bowiem zaległością podatkową jest tylko podatek niezapłacony w terminie płatności (art. 51 § 1 o.p.), a zobowiązanie osoby trzeciej do uiszczenia cudzego długu podatkowego podatkiem nie jest2.

2. Zaliczka na podatek i rata jako zaległości podatkowe

Niezapłacone w terminie płatności zaliczka i rata na podatek stają się zaległościami podatkowymi. Wskazuje się więc na odrębny byt prawny i samoistne traktowanie danej raty czy zaliczki. Stąd nie jest m.in. możliwe zlikwidowanie zaległości z tytułu zaliczki na podatek za dany okres rozliczeniowy poprzez zwiększenie zaliczki za kolejny okres rozliczeniowy, gdyż są to dwa odrębne od siebie zobowiązania3. Można zastanawiać się, czy w przypadku niezapłacenia dwóch rat lub dwóch zaliczek należy mówić o dwóch zaległościach, które stanowią każda zaliczka lub rata z osobna, czy jednak zaległość jest jedna, ale zwiększa się o kwotę następnej raty. Wydaje się, że jest to spór „akademicki", gdyż nie ulega z kolei wątpliwości, że odsetki biegną od dnia następującego po dniu upływu terminu płatności konkretnej raty czy zaliczki.
W doktrynie pojawiły się też rozbieżności, czy jako ratę należy rozumieć jedynie ratę wynikającą z przepisów regulujących konstrukcję danego podatku, czy również ratę podatku wynikającą z decyzji organu podatkowego wydanej na podstawie art. 67a § 1 pkt 1 o.p., tj. rozkładającą na raty płatności podatku (zaległości) w kontekście ulg w spłacie zobowiązań podatkowych4.

Jeśli zaś chodzi o zaliczki, to można przyjąć zarówno zaliczki samodzielnie wyliczone przez podatnika w deklaracjach na podatek, jak i określone przez organ podatkowy na podstawie art. 23a o.p., tj. gdy organ podatkowy wylicza wysokość zaliczek w przypadku oszacowania podstawy opodatkowania proporcjonalnie do wysokości zobowiązania podatkowego za cały rok podatkowy lub inny okres rozliczeniowy. Po upływie roku podatkowego bezprzedmiotowe staje się wydanie decyzji określającej wysokość zobowiązania i zaległości podatkowej w zaliczkach miesięcznych. Nie przekreśla to jednak możliwości rozstrzygnięcia w kwestii odsetek od nieuiszczonych w terminie zaliczek, z tym jednak, że odsetki od nieuiszczonych w terminie zaliczek mogą być naliczone do dnia 30 kwietnia następnego roku podatkowego, a odsetki od zaliczek na podatek dochodowy nie mogą się nakładać w czasie z odsetkami od zaległego rocznego podatku (zob. wyrok NSA z dnia 31 maja 2004 r., FSK 149/04, POP 2005, z. 1, poz. 12). W tej sytuacji organ podatkowy określa więc zarówno prawidłową kwotę podatku za cały rok podatkowy na podstawie art. 21 § 3 o.p., jak i wysokość odsetek od zaniżonych zaliczek na ten podatek na podstawie art. 53a o.p.
Na uwagę zasługuje też orzeczenie, w którym wskazano, że zryczałtowany podatek dochodowy od przychodów niezapłacony w terminach wskazanych w art. 21 ust. 1 ustawy z dnia 20 listopada 1998 r. o zryczałtowanym podatku dochodowym od niektórych przychodów osiąganych przez osoby fizyczne (Dz. U. Nr 144, poz. 930 z późn. zm.) staje się zaległością podatkową i choć podatek ten jest płacony za okresy miesięczne, to jednocześnie jest podatkiem rocznym. Mimo, że z literalnego brzmienia art. 53a o.p. wynika obowiązek naliczania przez organ podatkowy odsetek, gdy nie zostały w odpowiedniej wysokości uiszczone przez podatnika zaliczki na podatek, to zastosowanie go przez analogię do ryczałtu jest w pełni uzasadnione (zob. wyrok WSA w Gliwicach z dnia 28 lipca 2009 r., I SA/Gl 915/08).