1. Wprowadzenie
Ustawa z dnia 15 lutego 1992 r. o podatku dochodowym od osób prawnych (tekst jedn.: Dz. U. 2011 r. Nr 74 poz. 397 z późn. zm.) - dalej u.p.d.o.p. - i ustawa z dnia 26 lipca 1991 r. o podatku dochodowym od osób fizycznych (tekst jedn.: Dz. U. z 2010 r. Nr 51, poz. 307 z późn. zm.) - dalej u.p.d.o.f. - oraz znowelizowana od 1 stycznia 2009 r. ustawa z dnia 29 września 1994 r. o rachunkowości (tekst jedn.: Dz. U. z 2009 r. Nr 152, poz. 1223 z późn. zm.) - dalej u.o.r. - generalnie rzecz biorąc - w sposób podobny regulują zasady kwalifikowania i ustalania różnic kursowych. Prawo podatkowe podobnie jak i bilansowe dzieli różnice kursowe na stanowiące przychody (dodatnie) i koszty (różnice ujemne).
Ustawy o podatku dochodowym przewidują możliwość wyboru przez podatnika metody ustalania różnic kursowych wpływających na dochód podatkowy. Może on mianowicie wybrać:
1) metodę podatkową, wynikającą z u.p.d.o.p. i u.p.d.o.f. polegającą na zaliczaniu do przychodów i kosztów podatkowych wyłącznie zrealizowanych różnic kursowych (ustalonych według zasady kasowej);
2) metodę księgową opartą na prawie bilansowym, to jest u.o.r. lub międzynarodowych standardach rachunkowości (MSR i MSSF). Wówczas za przychody i koszty ich uzyskania uznaje się zarówno różnice kursowe:
– zrealizowane, przy zapłacie w walucie obcej, jak i
– niezrealizowane, wynikające z memoriałowej wyceny składników aktywów i pasywów, a także z wyceny pozabilansowych pozycji w walutach obcych.
Możliwość wyboru metody podatkowej lub metody bilansowej ustalania różnic kursowych na potrzeby podatku dochodowego wynika z art. 9b ust. 1 u.p.d.o.p. i art. 14b ust. 1 i 2 u.p.d.o.f.
Różnice kursowe zrealizowane powstają, gdy dochodzi do faktycznego wpływu lub wypływu walut obcych, z tytułu zapłaty za sprzedane lub nabyte towary oraz usługi, a także w wyniku wzajemnych potrąceń (kompensat) należności i zobowiązań opiewających na waluty obce. Różnice kursowe niezrealizowane wynikają natomiast z wyceny memoriałowej aktywów i pasywów dokonywanej w myśl u.o.r. na dzień bilansowy.
Przyjęcie metody księgowej uzależnione zostało od spełnienia przez podatników warunków określonych w u.p.d.o.p. i u.p.d.o.f., w tym wcześniejszego zawiadomienia właściwego dla podatnika naczelnika urzędu skarbowego. Sprawy te zostaną omówione w końcowej części komentarza.
2. Ogólne zasady ustalania różnic kursowych metodą podatkową
Podstawową zasadą ustalania różnic kursowych metodą podatkową jest to, że za przychody lub koszty podatkowe uznaje się różnice kursowe dotyczące takich przychodów i kosztów, które – gdyby były płatne w walucie polskiej – stanowiłyby przychody podatkowe bądź koszty ich uzyskania. Mówiąc inaczej, różnice kursowe nie stanowią samodzielnej kategorii, lecz wiążą się zawsze z właściwymi przychodami lub kosztami podatkowymi.
Metoda podatkowa zakłada, że dodatnie różnice kursowe powstające wyłącznie przy zapłacie, zwiększają przychody do opodatkowania, a ujemne różnice zwiększają koszty uzyskania przychodów, bez względu na to, czy dodatnie bądź ujemne różnice kursowe powstaną przy spłacie należności czy zobowiązań.
Dodatnie różnice kursowe zdefiniowano w art. 15a ust. 2 u.p.d.o.p. i art. 24c ust. 2 u.p.d.o.f. Powstają one, jeżeli kwota1:
1) przychodu należnego, wyrażonego w walucie obcej po przeliczeniu na złote według kursu średniego ogłoszonego przez NBP jest niższa od kwoty tego przychodu w dniu jej otrzymania (zapłaty) w walucie obcej, przeliczonej według faktycznie zastosowanego kursu waluty z tego dnia;
2) poniesionego kosztu2, wyrażonego w walucie obcej po przeliczeniu na złote według kursu średniego ogłoszonego przez NBP jest wyższa od wartości tego kosztu w dniu zapłaty w walucie obcej, przeliczonej według faktycznie zastosowanego kursu waluty z tego dnia;
3) otrzymanych lub nabytych środków albo wartości pieniężnych w walucie obcej w dniu ich wpływu jest niższa od wartości tych środków albo wartości pieniężnych w dniu wykorzystania ich do zapłaty zobowiązania lub wypływu tych środków albo wartości pieniężnych w innej formie po ich przeliczeniu, według faktycznie zastosowanego kursu waluty z tych dni, z zastrzeżeniem pkt 4 i 5;
4) kredytu (pożyczki) w walucie obcej w dniu jego udzielenia jest niższa od kwoty tego kredytu (pożyczki) w dniu jego zwrotu, przeliczonej według faktycznie zastosowanego kursu z tych dni;
5) kredytu (pożyczki) w walucie obcej w dniu jego otrzymania ( wykorzystania) jest wyższa od kwoty tego kredytu (pożyczki) w dniu jego spłaty, przeliczonej według faktycznie zastosowanego kursu waluty z tych dni.
Według takich samych zasad, lecz na skutek odwrotnego kierunku zmiany kursu walutowego, powstają ujemne różnice kursowe. Mowa o nich jest w art. 15a ust. 3 u.p.d.o.p. i art. 24c ust. 3 u.p.d.o.f. Ujemne różnice kursowe powstają przede wszystkim wtedy, gdy przychód należny jest wyższy od otrzymanego, a koszt poniesiony jest niższy od kosztu w dniu zapłaty.
Przy ustalaniu dodatnich i ujemnych różnic kursowych w świetle art. 15a u.p.d.o.p. i art. 24c u.p.d.o.f. oraz art. 30 u.o.r. – obowiązują następujące zasady:
1) sprzedaż i zakupy towarów oraz usług, wyrażone w walutach obcych, przelicza się na złote po ogłoszonym przez NBP średnim kursie waluty, z ostatniego dnia roboczego poprzedzającego dzień operacji;
2) spłatę należności i zobowiązań z tytułu sprzedaży i zakupów, a także kredytów (pożyczek) przelicza się po - bliżej nieokreślonym w przepisach - kursie faktycznie zastosowanym, a w przypadku niemożności jego ustalenia, po średnim kursie NBP z poprzedniego dnia roboczego. Zapłata może nastąpić również w postaci kompensaty należności i zobowiązań (potrącenia wierzytelności) wobec tego samego kontrahenta;
3) różnice między kursami przyjętymi do wyceny operacji – wskazanych w pkt 1 i 2 – stanowią przychody księgowe i podatkowe (różnice dodatnie) lub koszty księgowe i podatkowe (różnice ujemne). Różnice kursowe dodatnie i ujemne mogą wpływać również – o czym będzie mowa dalej – na wartość początkową aktywów trwałych;
4) za faktycznie zastosowany kurs waluty – jak należy sądzić – można w szczególności przyjmować, w zależności od sytuacji:
– kurs kupna banku, także wynegocjowany indywidualnie przy wpływie do banku waluty obcej – uzyskanej z tytułu zapłaty należności za sprzedane towary i usługi, bądź spłaty udzielonej pożyczki (całości, rat, odsetek) – odsprzedanej bankowi,
– kurs sprzedaży banku, także wynegocjowany indywidualnie, kiedy zapłaty zobowiązania – z tytułu zakupu towarów i usług bądź spłaty zaciągniętego kredytu lub pożyczki (całości, rat, odsetek) – dokonuje się walutą obcą zakupioną w banku,
– kurs sprzedaży zastosowany przez bank lub kantor, przy zakupie waluty obcej wpłaconej następnie na własny rachunek walutowy,
– kurs sprzedaży policzony w kantorze, przy zapłacie zobowiązania za zakupione towary lub usługi, walutą w ten sposób nabytą,
– terminowy kurs waluty, ustalony przez strony w zawartej umowie, przy kupnie lub sprzedaży walut obcych, zabezpieczonych przed ryzykiem walutowym transakcją terminową typu forward.
Sprawa wyceny operacji gospodarczych na rachunku walutowym budzi do chwili obecnej pewne wątpliwości, ponieważ organy podatkowe i sądy różnie interpretują przepisy dotyczące wyceny operacji w walutach obcych. Wiąże się to z brakiem ustawowej definicji pojęcia „kurs faktycznie zastosowany", o którym mowa w przepisach podatkowych i w ustawie o rachunkowości. Jednak, moim zdaniem, wprowadzenie ustawowej definicji tego pojęcia, mogłoby ograniczyć możliwość zastosowania kursu faktycznie zastosowanego jedynie do kursu kupna lub sprzedaży walut, w operacjach z udziałem banku, ewentualnie kantoru walutowego.
Z wyjaśnień organów podatkowych wynika, iż kursem faktycznie zastosowanym są wszelkie kursy walutowe rzeczywiście, a przy tym zasadnie, przyjęte przez jednostkę do wyceny walut, w tym bankowe, kantorowe jak również wynikające z indywidualnej umowy z bankiem. Faktycznie zastosowany kurs walutowy nie jest kursem wyłącznie „faktycznie zrealizowanym", dlatego nie należy go wiązać jedynie z sytuacjami związanymi z zakupem lub sprzedażą walut.
Organy podatkowe zazwyczaj przyjmują, iż przy operacjach dokonywanych za pośrednictwem bankowego rachunku walutowego do wyceny wpływu lub wypływu waluty obcej jednostka powinna przyjmować kurs faktycznie zastosowany, tj. kurs przyjęty do wyceny wpływu lub rozchodu waluty - ogłaszany przez bank, w którym jednostka posiada rachunek walutowy. W zależności od charakteru operacji będzie to odpowiednio kurs kupna, bądź sprzedaży waluty z dnia otrzymania lub uiszczenia zapłaty. Dopiero, jeżeli przy obliczeniu wartości różnic kursowych nie jest możliwe uwzględnienie faktycznie zastosowanego kursu waluty, np. przy korzystaniu z rachunków walutowych w bankach zagranicznych, wówczas w takich przypadkach jest uzasadnione przyjęcie kursu średniego ogłaszanego przez NBP z ostatniego dnia poprzedzającego operacje walutowe.
Należy się z tym zgodzić, o ile w momencie zapłaty należności lub zobowiązań w walucie obcej (wpływu lub wydatku waluty obcej) następuje jej sprzedaż lub zakup przez bank. Jeżeli jednostka nie dokonuje wymiany waluty na złote lub złotych na walutę, trudno jest mówić o faktycznie zastosowanym kursie walutowym. Wówczas zastosowany powinien być średni kurs NBP dla danej waluty z poprzedniego dnia roboczego, bo i w tym przypadku brak jest możliwości ustalenia kursu faktycznie zastosowanego.
Podobne stanowisko (z 27 stycznia 2010 r.) zaprezentowane zostało przez Ministerstwo Finansów na internetowej stronie ministerstwa, w dziale Rachunkowość - Najczęściej zadawane pytania - Rachunkowość finansowa.
Można tam przeczytać, m.in., że „Waluty obce, trafiające na walutowy rachunek bankowy a pochodzące np. z zapłaty należności w walucie obcej czy zaciągnięcia kredytu walutowego nie są bowiem odsprzedawane bankowi prowadzącemu ten rachunek, lecz służą potrzebom jednostki a środki wypłacane z tego rachunku, przeznaczone do regulacji zobowiązań w walucie obcej nie są zakupywane w banku. Tym samym wyceny tych środków nie należy wiązać z kursem kupna/sprzedaży banku prowadzącego rachunek walutowy jednostki. Bank na ogół nie informuje jednostki o kursie stosowanym w momencie wpływu/rozchodu środków na i z jej walutowego rachunku bankowego".
Stanisław Koc, Tadeusz Waślicki
Ustawa z dnia 15 lutego 1992 r. o podatku dochodowym od osób prawnych (tekst jedn.: Dz. U. 2011 r. Nr 74 poz. 397 z późn. zm.) - dalej u.p.d.o.p. - i ustawa z dnia 26 lipca 1991 r. o podatku dochodowym od osób fizycznych (tekst jedn.: Dz. U. z 2010 r. Nr 51, poz. 307 z późn. zm.) - dalej u.p.d.o.f. - oraz znowelizowana od 1 stycznia 2009 r. ustawa z dnia 29 września 1994 r. o rachunkowości (tekst jedn.: Dz. U. z 2009 r. Nr 152, poz. 1223 z późn. zm.) - dalej u.o.r. - generalnie rzecz biorąc - w sposób podobny regulują zasady kwalifikowania i ustalania różnic kursowych. Prawo podatkowe podobnie jak i bilansowe dzieli różnice kursowe na stanowiące przychody (dodatnie) i koszty (różnice ujemne).
Ustawy o podatku dochodowym przewidują możliwość wyboru przez podatnika metody ustalania różnic kursowych wpływających na dochód podatkowy. Może on mianowicie wybrać:
1) metodę podatkową, wynikającą z u.p.d.o.p. i u.p.d.o.f. polegającą na zaliczaniu do przychodów i kosztów podatkowych wyłącznie zrealizowanych różnic kursowych (ustalonych według zasady kasowej);
2) metodę księgową opartą na prawie bilansowym, to jest u.o.r. lub międzynarodowych standardach rachunkowości (MSR i MSSF). Wówczas za przychody i koszty ich uzyskania uznaje się zarówno różnice kursowe:
– zrealizowane, przy zapłacie w walucie obcej, jak i
– niezrealizowane, wynikające z memoriałowej wyceny składników aktywów i pasywów, a także z wyceny pozabilansowych pozycji w walutach obcych.
Możliwość wyboru metody podatkowej lub metody bilansowej ustalania różnic kursowych na potrzeby podatku dochodowego wynika z art. 9b ust. 1 u.p.d.o.p. i art. 14b ust. 1 i 2 u.p.d.o.f.
Różnice kursowe zrealizowane powstają, gdy dochodzi do faktycznego wpływu lub wypływu walut obcych, z tytułu zapłaty za sprzedane lub nabyte towary oraz usługi, a także w wyniku wzajemnych potrąceń (kompensat) należności i zobowiązań opiewających na waluty obce. Różnice kursowe niezrealizowane wynikają natomiast z wyceny memoriałowej aktywów i pasywów dokonywanej w myśl u.o.r. na dzień bilansowy.
Przyjęcie metody księgowej uzależnione zostało od spełnienia przez podatników warunków określonych w u.p.d.o.p. i u.p.d.o.f., w tym wcześniejszego zawiadomienia właściwego dla podatnika naczelnika urzędu skarbowego. Sprawy te zostaną omówione w końcowej części komentarza.
2. Ogólne zasady ustalania różnic kursowych metodą podatkową
Podstawową zasadą ustalania różnic kursowych metodą podatkową jest to, że za przychody lub koszty podatkowe uznaje się różnice kursowe dotyczące takich przychodów i kosztów, które – gdyby były płatne w walucie polskiej – stanowiłyby przychody podatkowe bądź koszty ich uzyskania. Mówiąc inaczej, różnice kursowe nie stanowią samodzielnej kategorii, lecz wiążą się zawsze z właściwymi przychodami lub kosztami podatkowymi.
Metoda podatkowa zakłada, że dodatnie różnice kursowe powstające wyłącznie przy zapłacie, zwiększają przychody do opodatkowania, a ujemne różnice zwiększają koszty uzyskania przychodów, bez względu na to, czy dodatnie bądź ujemne różnice kursowe powstaną przy spłacie należności czy zobowiązań.
Dodatnie różnice kursowe zdefiniowano w art. 15a ust. 2 u.p.d.o.p. i art. 24c ust. 2 u.p.d.o.f. Powstają one, jeżeli kwota1:
1) przychodu należnego, wyrażonego w walucie obcej po przeliczeniu na złote według kursu średniego ogłoszonego przez NBP jest niższa od kwoty tego przychodu w dniu jej otrzymania (zapłaty) w walucie obcej, przeliczonej według faktycznie zastosowanego kursu waluty z tego dnia;
2) poniesionego kosztu2, wyrażonego w walucie obcej po przeliczeniu na złote według kursu średniego ogłoszonego przez NBP jest wyższa od wartości tego kosztu w dniu zapłaty w walucie obcej, przeliczonej według faktycznie zastosowanego kursu waluty z tego dnia;
3) otrzymanych lub nabytych środków albo wartości pieniężnych w walucie obcej w dniu ich wpływu jest niższa od wartości tych środków albo wartości pieniężnych w dniu wykorzystania ich do zapłaty zobowiązania lub wypływu tych środków albo wartości pieniężnych w innej formie po ich przeliczeniu, według faktycznie zastosowanego kursu waluty z tych dni, z zastrzeżeniem pkt 4 i 5;
4) kredytu (pożyczki) w walucie obcej w dniu jego udzielenia jest niższa od kwoty tego kredytu (pożyczki) w dniu jego zwrotu, przeliczonej według faktycznie zastosowanego kursu z tych dni;
5) kredytu (pożyczki) w walucie obcej w dniu jego otrzymania ( wykorzystania) jest wyższa od kwoty tego kredytu (pożyczki) w dniu jego spłaty, przeliczonej według faktycznie zastosowanego kursu waluty z tych dni.
Według takich samych zasad, lecz na skutek odwrotnego kierunku zmiany kursu walutowego, powstają ujemne różnice kursowe. Mowa o nich jest w art. 15a ust. 3 u.p.d.o.p. i art. 24c ust. 3 u.p.d.o.f. Ujemne różnice kursowe powstają przede wszystkim wtedy, gdy przychód należny jest wyższy od otrzymanego, a koszt poniesiony jest niższy od kosztu w dniu zapłaty.
Przy ustalaniu dodatnich i ujemnych różnic kursowych w świetle art. 15a u.p.d.o.p. i art. 24c u.p.d.o.f. oraz art. 30 u.o.r. – obowiązują następujące zasady:
1) sprzedaż i zakupy towarów oraz usług, wyrażone w walutach obcych, przelicza się na złote po ogłoszonym przez NBP średnim kursie waluty, z ostatniego dnia roboczego poprzedzającego dzień operacji;
2) spłatę należności i zobowiązań z tytułu sprzedaży i zakupów, a także kredytów (pożyczek) przelicza się po - bliżej nieokreślonym w przepisach - kursie faktycznie zastosowanym, a w przypadku niemożności jego ustalenia, po średnim kursie NBP z poprzedniego dnia roboczego. Zapłata może nastąpić również w postaci kompensaty należności i zobowiązań (potrącenia wierzytelności) wobec tego samego kontrahenta;
3) różnice między kursami przyjętymi do wyceny operacji – wskazanych w pkt 1 i 2 – stanowią przychody księgowe i podatkowe (różnice dodatnie) lub koszty księgowe i podatkowe (różnice ujemne). Różnice kursowe dodatnie i ujemne mogą wpływać również – o czym będzie mowa dalej – na wartość początkową aktywów trwałych;
4) za faktycznie zastosowany kurs waluty – jak należy sądzić – można w szczególności przyjmować, w zależności od sytuacji:
– kurs kupna banku, także wynegocjowany indywidualnie przy wpływie do banku waluty obcej – uzyskanej z tytułu zapłaty należności za sprzedane towary i usługi, bądź spłaty udzielonej pożyczki (całości, rat, odsetek) – odsprzedanej bankowi,
– kurs sprzedaży banku, także wynegocjowany indywidualnie, kiedy zapłaty zobowiązania – z tytułu zakupu towarów i usług bądź spłaty zaciągniętego kredytu lub pożyczki (całości, rat, odsetek) – dokonuje się walutą obcą zakupioną w banku,
– kurs sprzedaży zastosowany przez bank lub kantor, przy zakupie waluty obcej wpłaconej następnie na własny rachunek walutowy,
– kurs sprzedaży policzony w kantorze, przy zapłacie zobowiązania za zakupione towary lub usługi, walutą w ten sposób nabytą,
– terminowy kurs waluty, ustalony przez strony w zawartej umowie, przy kupnie lub sprzedaży walut obcych, zabezpieczonych przed ryzykiem walutowym transakcją terminową typu forward.
Sprawa wyceny operacji gospodarczych na rachunku walutowym budzi do chwili obecnej pewne wątpliwości, ponieważ organy podatkowe i sądy różnie interpretują przepisy dotyczące wyceny operacji w walutach obcych. Wiąże się to z brakiem ustawowej definicji pojęcia „kurs faktycznie zastosowany", o którym mowa w przepisach podatkowych i w ustawie o rachunkowości. Jednak, moim zdaniem, wprowadzenie ustawowej definicji tego pojęcia, mogłoby ograniczyć możliwość zastosowania kursu faktycznie zastosowanego jedynie do kursu kupna lub sprzedaży walut, w operacjach z udziałem banku, ewentualnie kantoru walutowego.
Z wyjaśnień organów podatkowych wynika, iż kursem faktycznie zastosowanym są wszelkie kursy walutowe rzeczywiście, a przy tym zasadnie, przyjęte przez jednostkę do wyceny walut, w tym bankowe, kantorowe jak również wynikające z indywidualnej umowy z bankiem. Faktycznie zastosowany kurs walutowy nie jest kursem wyłącznie „faktycznie zrealizowanym", dlatego nie należy go wiązać jedynie z sytuacjami związanymi z zakupem lub sprzedażą walut.
Organy podatkowe zazwyczaj przyjmują, iż przy operacjach dokonywanych za pośrednictwem bankowego rachunku walutowego do wyceny wpływu lub wypływu waluty obcej jednostka powinna przyjmować kurs faktycznie zastosowany, tj. kurs przyjęty do wyceny wpływu lub rozchodu waluty - ogłaszany przez bank, w którym jednostka posiada rachunek walutowy. W zależności od charakteru operacji będzie to odpowiednio kurs kupna, bądź sprzedaży waluty z dnia otrzymania lub uiszczenia zapłaty. Dopiero, jeżeli przy obliczeniu wartości różnic kursowych nie jest możliwe uwzględnienie faktycznie zastosowanego kursu waluty, np. przy korzystaniu z rachunków walutowych w bankach zagranicznych, wówczas w takich przypadkach jest uzasadnione przyjęcie kursu średniego ogłaszanego przez NBP z ostatniego dnia poprzedzającego operacje walutowe.
Należy się z tym zgodzić, o ile w momencie zapłaty należności lub zobowiązań w walucie obcej (wpływu lub wydatku waluty obcej) następuje jej sprzedaż lub zakup przez bank. Jeżeli jednostka nie dokonuje wymiany waluty na złote lub złotych na walutę, trudno jest mówić o faktycznie zastosowanym kursie walutowym. Wówczas zastosowany powinien być średni kurs NBP dla danej waluty z poprzedniego dnia roboczego, bo i w tym przypadku brak jest możliwości ustalenia kursu faktycznie zastosowanego.
Podobne stanowisko (z 27 stycznia 2010 r.) zaprezentowane zostało przez Ministerstwo Finansów na internetowej stronie ministerstwa, w dziale Rachunkowość - Najczęściej zadawane pytania - Rachunkowość finansowa.
Można tam przeczytać, m.in., że „Waluty obce, trafiające na walutowy rachunek bankowy a pochodzące np. z zapłaty należności w walucie obcej czy zaciągnięcia kredytu walutowego nie są bowiem odsprzedawane bankowi prowadzącemu ten rachunek, lecz służą potrzebom jednostki a środki wypłacane z tego rachunku, przeznaczone do regulacji zobowiązań w walucie obcej nie są zakupywane w banku. Tym samym wyceny tych środków nie należy wiązać z kursem kupna/sprzedaży banku prowadzącego rachunek walutowy jednostki. Bank na ogół nie informuje jednostki o kursie stosowanym w momencie wpływu/rozchodu środków na i z jej walutowego rachunku bankowego".
Stanisław Koc, Tadeusz Waślicki