1. Wprowadzenie

Dyrektywa 2006/42/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 17 maja 2006 r. w sprawie maszyn, zmieniająca dyrektywę 95/16/WE (Dz. Urz. UE L 157 z 09.06.2006, s. 24 z późn. zm.) – dalej dyrektywa maszynowa 2006/42/WE, weszła w życie w naszym kraju dnia 29 grudnia 2009 r. Zainteresowani postanowieniami tej dyrektywy i zmianami, które ona wprowadza mieli jednak czas na dostosowanie się do nowych jej wymagań, ponieważ zostały one ogłoszone w maju 2006 r. Doświadczenie z wprowadzania wielu różnych przepisów jednak świadczy, ze nie zawsze ten czas jest właściwie wykorzystywany przez zainteresowane zmianami strony.
Dla przypomnienia więc najważniejsze zmiany, które wprowadza ta dyrektywa. Nowa dyrektywa maszynowa 2006/42/WE rozszerza zakres maszyn, których dotyczy, o dwie ważne grupy wyrobów mających zastosowanie w zakładach pracy, mianowicie o: łańcuchy, liny i pasy oraz o maszyny nieukończone (dokładniejsze informacje w dalszej części komentarza). Natomiast z zakresu dyrektywy maszynowej 2006/42/WE wyłącza się następujące grupy:
elementy bezpieczeństwa przeznaczone do użytku jako części zamienne identycznych elementów bezpieczeństwa i dostarczone przez producenta oryginalnej maszyny;
ciągniki rolnicze i leśne, z wyłączeniem maszyn zamontowanych na tych pojazdach;
pojazdy silnikowe i ich przyczepy, w tym również przeznaczone do homologacji dwu lub trzykołowych pojazdy, z wyłączeniem maszyn zamontowanych na tych pojazdach;
maszyny zaprojektowane i wykonane specjalnie do celów badawczych, do doraźnego użytku w laboratoriach;
sprzęt elektryczny i elektroniczny objęty dyrektywą 2006/95/WE Parlamenty Europejskiego i Rady z dnia 12 grudnia 2006 r. w sprawie harmonizacji ustawodawstw państw członkowskich odnoszących się do sprzętu elektrycznego przewidzianego do stosowania w określonych granicach napięcia (Dz. Urz. UE L 374 z 27.12.2006, s. 10) w następujących grupach: urządzenia AGD, RTV, sprzęt informatyczny, maszyny biurowe powszechnego użytku oraz aparaturę rozdzielczą i aparaturę sterowniczą niskiego napięcia oraz silniki elektryczne, ponadto sprzęt elektryczny wysokiego napięcia: aparaturę rozdzielcza i sterownicza oraz transformatory.
W nowej dyrektywie maszynowej 2006/42/WE bardziej niż w dyrektywie 98/37/WE Parlamenty Europejskiego i Rady z dnia 22 czerwca 1998 r. w sprawie zbliżenia ustawodawstw Państw Członkowskich odnoszących się do maszyn (Dz. Urz. WE L 207 z 23.07.1998, s. 1) – dalej dyrektywa 98/37/WE, doprecyzowane zostało pojęcie maszyny oraz pojęcie elementów bezpieczeństwa.

Główne zmiany w zakresie ochrony zdrowia i bezpieczeństwa odnoszące się do projektowania i produkcji maszyn według dyrektywy maszynowej 98/37/WE oraz 2006/42/WE
Jedną z najważniejszych zmian, która wprowadzili autorzy nowej dyrektywy jest ustalenie obowiązku, że producent maszyny lub jego upoważniony przedstawiciel – przed wprowadzeniem maszyny do obrotu - musi zapewnić przeprowadzenie oceny ryzyka, aby mógł określić wymagania w zakresie ochrony zdrowia i bezpieczeństwa oraz by wyniki oceny ryzyka wykorzystał przy projektowaniu i produkcji nowej maszyny. W związku z powyższym w dyrektywy maszynowej 2006/42/WE określono definicje, co to jest zagrożenie, ryzyko oraz inne pojęcia, takie jak: osłona, urządzenie ochronne, zamierzone zastosowanie, możliwe do przewidzenia niewłaściwe użycie. Obecnie producent powinien dokonać pełnej oceny ryzyka, dyrektywa 98/37/WE wymagała tylko metod przyjętych do wyeliminowania zagrożeń.

Projektant maszyny podczas projektowania maszyny powinien przewidzieć cały okres istnienia maszyny, łącznie z możliwością jej złomowania.
W dyrektywie określono także pojęcie ergonomia oraz pojęcia związane z nią, m.in.: stanowisko operatora, siedzisko.
W układach sterowania projektanci powinni zastosować rozwiązania eliminujące, mogące wystąpić defekty sprzętu komputerowego maszyny oraz możliwe do przewidzenia błędy ludzkie mogące wystąpić podczas pracy. Parametry maszyny nie powinny zmieniać się w sposób niekontrolowany, jeśli taka zmiana mogłaby spowodować zagrożenia. Dodatkowe wymaganie wprowadzono, jeśli stosowane jest sterowanie bezprzewodowe - warunek natychmiastowego zatrzymania w przypadku utraty tej łączności. Dopuszczono do stosowania oznaczanie elementów sterowniczych przy pomocy piktogramów. Specjalne wymagania określono, jeśli producent maszyny zakłada możliwość funkcjonowania kilku stanowisk sterowania maszyny.
Wprowadzona została także nowa funkcja, tzw. zatrzymanie eksploatacyjne maszyny, oraz doprecyzowano pojęcie: zatrzymanie awaryjne. Wybrany tryb sterowania lub pracy maszyny powinien odłączać wszystkie inne tryby sterowania lub pracy z wyjątkiem zatrzymania awaryjnego.

W zakresie wymagań związanych ze stosowaniem osłon i urządzeń dotyczących ochronnych, ruchomych części przenoszenia napędu wprowadzono dodatkowo możliwość ochrony osób przez stosowanie ruchomych osłon blokujących. Jest to szczególnie przydatne, jeśli zwykłe wyłączniki krańcowe stosowane przy ruchomych osłonach, nie mogą skutecznie zabezpieczyć dostępu do strefy niebezpiecznej, np. we wnętrzu maszyny. Ponadto zastosowane osłony powinny w miarę możliwości chronić przed wyrzucaniem lub spadaniem materiałów lub przedmiotów oraz przed emisjami powodowanymi przez maszyny w szczególności w przestrzeniach, gdzie występuje ryzyko wybuchu. Projektanci powinni także, każdą emisje promieniowania jonizującego związanego z funkcjonowaniem maszyny ograniczać do najniższego, możliwego poziomu.

Informacje i ostrzeżenia umieszczone na maszynie – również na ekranach monitorów kontrolnych - powinny być zrozumiane dla obsługujących, np. powinny być umieszczane w postaci piktogramów lub podane w języku zrozumiałym dla operatorów maszyny. W oznakowaniu maszyny, a także w instrukcji obsługi, należy dodatkowo podać określenie maszyny, jeśli to stosowne – dane dotyczące upoważnionego przedstawiciela.
Dużą rolę autorzy dyrektywy maszynowej 2006/42/WE poświęcili instrukcji obsługi, która powinna być zrozumiana dla operatora oraz jej tłumaczeniu. Poprawne tłumaczenie instrukcji przez osoby kompetentne powinno pozwolić na uniknięcie błędów powstających podczas jej tłumaczenia przez osoby nieznające np. zwrotów technicznych. Kupujący maszynę powinien otrzymać także instrukcję obsługi w języku oryginalnym (producenta).
Treść instrukcji nie może obejmować jedynie zamierzonego zastosowania maszyny, ale także uwzględniać wszelkie możliwe do przewidzenia jej niewłaściwe użycie.

Każda instrukcja obsługi maszyny powinna zawierać informacje dotyczące środków ochronnych, jakie powinien podjąć użytkownik we właściwych przypadkach, łącznie z dostarczeniem środków ochrony indywidualnej. Powinna zawierać także metodę działania w razie wypadku lub awarii, jeśli istnieje prawdopodobieństwo zablokowania, metodę odblokowania mechanizmu maszyny.
Materiały promocyjne opisujące maszynę nie mogą pozostawać w sprzeczności z instrukcją w odniesieniu do zagadnień ochrony zdrowia i bezpieczeństwa obsługi.
Dyrektywa maszynowa 2006/42/WE wprowadza także zmiany w dodatkowych zasadniczych wymaganiach, m.in. dla maszyn stosowanych w przemyśle spożywczym, kosmetycznym lub farmaceutycznym, maszyn trzymanych w ręku lub prowadzonych ręcznie, w przenośnych maszynach udarowych, montażowych, do obróbki drewna, maszyn przemieszczających się oraz podnoszących.
Przykładowo w wymaganiach dla maszyn podnoszących wprowadzono nowe definicje dotyczące, m.in. podnoszenia oraz podstawy ładunkowej oraz związane z tymi pojęciami wymagania dotyczące ryzyka powodowanego kontaktem z ruchomą podstawa ładunkową.

2. Procedury oceny zgodności
W dyrektywie maszynowej 2006/42/WE w stosunku do poprzedniej dyrektywy maszynowej 98/37/WE nieznacznie zmienił się wykaz maszyn, do których ma zastosowanie jedna z procedur oceny zgodności, w których jest obowiązkowy udział jednostki notyfikowanej.
Zmieniono zasadniczo podejście do elementów bezpieczeństwa. W dyrektywie maszynowej 2006/42/WE nowy wykaz elementów bezpieczeństwa jest wykazem orientacyjnym, który może być wykazem zmienionym. Aktualnie wykaz ten, składa się on z następujących pozycji:
1.Osłony odłączanych mechanicznych wałów napędowych.
2.Urządzenia ochronne przeznaczone do wykrywania obecności osób.
3.Napędzane mechanicznie ruchome osłony blokujące przeznaczone do zastosowania w maszynach.
4.Układy logiczne zapewniające funkcje bezpieczeństwa.
5.Zawory z dodatkowymi środkami do wykrywania uszkodzeń, przeznaczone do sterowania niebezpiecznymi ruchami maszyny.
6.Instalacje wyciągowe przeznaczone do usuwania zanieczyszczeń wydzielanych przez maszyny.
7.Osłony i urządzenia ochronne zaprojektowane w celu ochrony osób przed zagrożeniami powodowanymi przez części ruchome związane z prawidłową pracą maszyny.
8.Urządzenia monitorujące do kontroli obciążenia i przemieszczania w maszynach podnoszących.
9.Systemy ograniczające mające za zadanie utrzymanie osób w siedziskach.
10.Urządzenia do zatrzymania awaryjnego.
11.Układy do rozładowywania ładunków elektrostatycznych zapobiegające gromadzeniu się potencjalnie niebezpiecznych ładunków elektrostatycznych.
12.Ograniczniki energii i urządzenia nadmiarowe.
13.Układy i urządzenia zmniejszające emisję hałasu i drgań.
14.Konstrukcje chroniące przed skutkami wywrócenia (ROPS).
15.Konstrukcje chroniące przed spadającymi przedmiotami (FOPS).
16.Urządzenia oburęcznego sterowania.
17.Elementy maszyn zaprojektowanych do podnoszenia lub opuszczania osób między różnymi przystankami, takie jak:
a)urządzenia ryglujące drzwi przystankowe,
b)urządzenia chroniące jednostkę przenoszącą ładunek przed upadkiem lub niekontrolowanym ruchem w górę,
c)ograniczniki prędkości,
d)zderzaki z akumulacją energii z charakterystyką nieliniową lub z tłumieniem ruchu powrotnego,
e)zderzaki rozpraszające energię,
f)urządzenia zabezpieczające zainstalowane na siłownikach hydraulicznych układów napędowych, jeżeli są stosowane jako urządzenia zapobiegające upadkom,
g)elektryczne urządzenia zabezpieczające w postaci łączników bezpieczeństwa zawierających elementy elektroniczne.
Wprowadzone dyrektywą maszynową 2006/42/WE zmiany w zakresie procedur oceny zgodności dotyczą głównie podmiotów gospodarczych zainteresowanych projektowaniem i produkcją maszyn, jednostek notyfikacyjnych oraz inspektorów pracy i innych organów nadzoru rynku. Pracodawca, użytkownik maszyny tymi zmianami jest mniej zainteresowany. Powinien on wiedzieć, że w nowej dyrektywie zrezygnowano z dwóch procedur stosowanych w dyrektywie maszynowej 98/37/WE, w ocenie których powinna uczestniczyć jednostka notyfikowana, mianowicie możliwości przechowywania dokumentacji maszyny w jednostce notyfikowanej oraz możliwości weryfikacji dokumentacji maszyny przez jednostkę notyfikowaną.

Dyrektywa maszynowa 2006/42/WE przewiduje następujące procedury oceny zgodności:
– dla maszyny nie ujętej w załączniku IV dyrektywy – procedurę oceny zgodności z wewnętrzną kontrolą wytwarzania;
– dla maszyny wymienionej w załączniku IV dyrektywy wytwarzanej zgodnie z normami zharmonizowanymi; procedurę oceny zgodności z wewnętrzną kontrolą wytwarzania, lub procedurę badania typu WE, jak również wewnętrzną kontrolę wytwarzania lub procedurę pełnego zapewnienia jakości;
– dla maszyny wymienionej w załączniku IV dyrektywy, która nie jest wytwarzana zgodnie z normami zharmonizowanymi: procedurę badania typu WE, jak również wewnętrzną kontrolę wytwarzania lub procedurę pełnego zapewnienia jakości.

Na wybór rodzaju procedury, podobnie jak w dyrektywie maszynowej 98/37/WE decydujący wpływ ma producent lub jego upoważniony przedstawiciel.
Określona została także procedura oceny zgodności dla maszyny nieukończonej (wprowadzonej po raz pierwszy w dyrektywie maszynowej 2006/42/WE). Przed wprowadzeniem do obrotu maszyny nieukończonej producent lub jego upoważniony przedstawiciel powinni zapewnić: opracowanie dokumentacji technicznej maszyny nieukończonej, opracowanie instrukcji montażu i sporządzenie deklaracji włączenia. Instrukcja montażu i deklaracja włączenia powinny być dołączone do maszyny nieukończonej do momentu jej włączenia do maszyny finalnej, a następnie stanowić część dokumentacji technicznej tej maszyny.
Badanie typu WE należy do procedury, którą chętnie stosują producenci maszyn, a jednostki notyfikowane bardzo chętnie ją wykonują. Jest to procedura, w której jednostka notyfikowana po wykonaniu badania typy maszyny (reprezentacyjnego wzorca danej maszyny) wystawia, w przypadku pozytywnej oceny, certyfikat badania typu WE certyfikat zawiera nazwę adres producenta lub upoważnionego przedstawiciela, dane niezbędne do zidentyfikowania zatwierdzonego typu, wnioski z badań i warunki na podstawie, których został wydany. Certyfikat badania typu WE zgodnie z dyrektywą maszynową 2006/42/WE jest ważny 5 lat, po ich upływie producent może wystąpić o przeprowadzenie ważności certyfikatu. Producent i jednostka notyfikowana powinni zachowywać certyfikat, dokumentację techniczną maszyny przez okres 15 lat od daty wydania. Inspektorzy organów nadzoru rynku mają prawo żądać przedstawienia certyfikatu badania typu WE kontrolowanej maszyny.

3. Deklaracje zgodności oraz oznakowanie CE
Jednym z najważniejszych dokumentów dla wyrobów podlegających dyrektywom nowego podejścia, w tym także dyrektywie maszynowej 2006/42/WE jest deklaracja zgodności WE. Deklaracja zgodności oraz jej tłumaczenia powinny być sporządzone na tych samych zasadach, co instrukcja obsługi i dostarczana kupującemu maszynę.

Z uwagi, że dokument ten jest sprawdzany w pierwszej kolejności przez inspektorów pracy oraz przez inne organa nadzoru rynku poniżej informacja, co powinna zawierać deklaracja zgodności sporządzona zgodnie z dyrektywą maszynową 2006/42/WE powinna być przydatna dla pracodawców i innych użytkowników maszyn. Deklaracja zgodności zgodnie z postanowieniami dyrektywy maszynowej 2006/42/WE powinna zawierać następujące dane:
1. nazwę firmy i pełny adres producenta, a w stosownych przypadkach jego upoważnionego przedstawiciela;
2. nazwisko i adres osoby mającej miejsce zamieszkania lub siedzibę we wspólnocie, upoważnionej do przygotowania dokumentacji technicznej;
3. opis i dane identyfikacyjne maszyny, w tym ogólne określenie, funkcja, model, typ, numer seryjny i nazwa handlowa;
4. zdanie zawierające wyraźne oświadczenie, że maszyna spełnia postanowienia dyrektywy, w stosownych przypadkach podobne zdanie zawierające oświadczenie o zgodności z innymi dyrektywami lub odpowiednimi przepisami (normami zharmonizowanymi), które maszyna powinna spełniać; odniesienia te powinny być odniesieniami opublikowanymi w dzienniku Urzędowym Unii Europejskiej;
5. w odpowiednich przypadkach, nazwę adres i numer jednostki notyfikowanej, która przeprowadziła badanie typu WE (dotyczy maszyn znajdujących się w wykazie maszyn, które mogą podlegać badaniu oraz numer świadectwa badania typu WE;
6. w odpowiednich przypadkach, nazwę i numer jednostki notyfikowanej, która zatwierdziła system pełnego zapewnienia jakości;
7. w odpowiednich przypadkach odniesienie do zastosowanych norm zharmonizowanych;
8. w odpowiednich przypadkach odniesienie do innych zastosowanych norm technicznych i specyfikacji;
9. miejsce i datę złożenia deklaracji;
10. tożsamość i podpis osoby upoważnionej do sporządzenia deklaracji w imieniu producenta lub jego upoważnionego przedstawiciela.

Punkty 5 i 6 deklaracji zgodności dotyczą maszyn wymienionych w wykazie maszyn, do których ma zastosowanie jedna z procedur oceny zgodności, w której uczestniczy jednostka notyfikowana, pkt 7 – jeśli producent wykonał ocenę zgodności w oparciu o normę lub normy zharmonizowane, natomiast pkt 8 – jeśli producent wykonał ocenę zgodności w oparciu o inne zastosowane normy techniczne i specyfikacje. W wielu deklaracjach zgodności maszyn pkt 5-8 może nie być, lub mogą występować pojedynczo.

Deklaracja włączenia maszyny nieukończonej powinna zawierać dodatkowo:
1. zobowiązanie do przekazania, na uzasadniony wniosek władz krajowych, odpowiednich informacji na temat maszyny nieukończonej;
2. oświadczenie, że maszyna nieukończona nie może zostać oddana do użytku do momentu, gdy maszyna finalna, do której ma być wbudowana uzyska deklarację zgodności.
Oryginał deklaracji zgodności powinien być przechowywany przez producenta lub jego upoważnionego przedstawiciela przez okres 10 lat od daty produkcji ostatniego egzemplarza maszyny.

Ważnym elementem maszyny, potwierdzającym dokonanie oceny zgodności oraz zgodność z dyrektywą jest oznakowanie zgodności składające się z liter: „CE”. Dyrektywa określa kształt liter (minimalna wysokość 5 mm), powinny one być umieszczone w bezpośredniej bliskości nazwy producenta (np. na tabliczce znamionowej), przy użyciu tej samej techniki. W przypadku zastosowania procedury pełnego zapewnienia jakości po oznakowaniu CE umieszczony jest numer identyfikacyjny jednostki notyfikowanej.
Kontrola oznakowania zgodności CE, jego właściwego kształtu umieszczonego na maszynie należy do podstawowych czynności kontrolnych wykonywanych przez inspektorów pracy oraz nadzoru rynku.

4. Dokumentacja techniczna maszyny, w tym również maszyny nieukończonej
Producent maszyny posiadający dokumentację techniczną maszyny ma możliwość wykazania na podstawie dokumentacji, że maszyna spełnia wymagania dyrektywy 2006/42/WE. Dokumentacja techniczna powinna obejmować, m.in.: projektowanie, wytworzenie i działanie maszyny, konserwację, naprawy, transport. Dokumentacja powinna być sporządzona w przynajmniej jednym z oficjalnym języku UE. W porównaniu do dyrektywy maszynowej 98/37/WE procedury skompletowania dokumentacji technicznej w dyrektywie 2006/42/WE są takie same dla wszystkich maszyn, w dyrektywie 98/37/WE – są inne dla maszyn podlegających procedurze badania typu WE.
Dokumentacja techniczna maszyny obejmuje m.in. dokumentację konstrukcyjną zawierającą:
• ogólny opis maszyny, rysunek zestawieniowy maszyny i schematy obwodów sterowania, jak również istotne opisy i objaśnienia niezbędne do zrozumienia działania maszyny;
• rysunki szczegółowe, wraz z dołączonymi obliczeniami, wynikami badań, certyfikatami, itp.;
• dokumentację oceny ryzyka przedstawiającą zastosowaną procedurę, zawierającą; wykaz zasadniczych wymagań, które mają zastosowanie do maszyny, opis środków zapobiegawczych wdrożonych w celu wyeliminowania rozpoznanych zagrożeń lub zmniejszenia ryzyka oraz, w stosownych przypadkach, wskazanie ryzyka resztkowego związanego z maszyną;
• zastosowane normy i inne specyfikacje techniczne;
• wszelkie sprawozdania techniczne zawierające wyniki badań;
• egzemplarz instrukcji maszyny;
• deklarację zgodności (dopuszcza się zamieszczenie kopii deklaracji zgodności);
• środki wewnątrzzakładowe, jakie zostaną podjęte w celu zapewnienia zgodności maszyn (w przypadku produkcji seryjnej).

W dyrektywie maszynowej 2006/42/WE przyjęto zasadę, że producent powinien przeprowadzić odpowiednie badania i próby części składowych, osprzętu lub gotowych maszyn, aby ustalić, czy ich projekt lub wykonanie pozwalają na bezpieczny montaż i oddanie maszyny do użytku, odpowiednie sprawozdania i wyniki powinny podlegać włączeniu do dokumentacji technicznej.
Dokumentacja techniczna maszyny jest to dokumentacja, która jest niedostępna dla użytkowników, dostęp do niej mają wyłącznie organy nadzoru rynku. Powinna być przechowywana przez producenta lub upoważnionego przedstawiciela przynajmniej przez 10 lat od daty produkcji lub, w przypadku produkcji seryjnej, od daty wyprodukowania ostatniego egzemplarza.
Dokumentacja techniczna maszyny nie musi znajdować się na terytorium UE i nie musi być ona stale dostępna w formie materialnej. Nie przedłożenie jednak dokumentacji technicznej organom nadzoru rynku może stanowić podstawę do zakwestionowania zgodności danej maszyny z zasadniczymi wymaganiami w zakresie ochrony zdrowia i bezpieczeństwa.

Dokumentacja dla maszyn nieukończonych powinna spełniać podobne wymagania, jak dokumentacja dla innych maszyn.
Wprowadzenie postanowień dyrektywy maszynowej 2006/42/WE w naszym kraju odbyło się w z dnia na dzień. Do dnia 28 grudnia 2009 r. obowiązywały postanowienia dyrektywy maszynowej 98/37/WE, tj. pracownicy mogli kupować maszyny i urządzenia zgodnie z rozporządzeniem Ministra Gospodarki z dnia 20 grudnia 2005 r. w sprawie zasadniczych wymagań dla maszyn i elementów bezpieczeństwa, które wprowadziło do krajowego ustawodawstwa postanowienia dyrektywy 98/37/WE. Od dnia następnego, tj. od dnia 29 grudnia 2009 r. zaczęły obowiązywać postanowienia dyrektywy 2006/42/WE oraz rozporządzenia Ministra Gospodarki z dnia 21 października 2008 r. w sprawie zasadniczych wymagań dla maszyn (Dz. U. Nr 199, poz. 1228). Należy zaznaczyć, że ten termin dotyczy także pozostałych krajów UE. Przy wprowadzeniu postanowień dyrektywy 2006/42/WE brak jest okresu przejściowego, w którym obowiązywałyby jednocześnie postanowienia obu przepisów.