Jakie czynniki biologiczne, alergologiczne lub toksyczne należy uwzględnić w ocenie ryzyka dla spawacza? Jakie potencjalne działanie mogą wywołać te czynniki?
Jakie czynniki biologiczne mogą wystąpić na stanowisku, gdzie występuje kontakt z substancjami do obróbki metali, np. z olejem emulgującym?
Czynniki zagrożeń biologicznych w środowisku pracy, określane także jako "biologiczne czynniki zagrożenia zawodowego", "zagrożenia biologiczne w środowisku pracy", "biologiczne szkodliwości zawodowe" są to takie mikro- i makroorganizmy oraz takie struktury i substancje wytwarzane przez te organizmy, które występując w środowisku pracy wywierają szkodliwy wpływ na organizm ludzki i mogą być przyczyną chorób pochodzenia zawodowego Ta szeroka definicja obejmuje zatem nie tylko drobnoustroje wywołujące choroby zakaźne, utożsamiane do niedawna w wielu opracowaniach z omawianą grupą czynników, ale również mikro- i makroorganizmy wywołujące choroby i dolegliwości o podłożu alergicznym, toksycznym i nowotworowym, a także spełniające funkcję wektorów (przenosicieli) chorobotwórczych zarazków. Definicja ta, obejmuje zatem niektóre organizmy większe, np. pewne krwiopijne owady lub kleszcze, oraz niektóre struktury makroorganizmów (np. pyłki kwiatowe o działaniu alergizującym). Obejmuje ona również chorobotwórcze substancje wydalane przez mikro- i makroorganizmy do środowiska zewnętrznego w sposób naturalny (np. endotoksyna bakteryjna, mikotoksyny, toksyny
we włoskach parzących niektórych owadów, alergeny białkowe w wydalinach roztoczy, ptaków i ssaków) lub uwalniające się w wyniku przemysłowego przetwarzania tkanek roślinnych lub zwierzęcych (np. aerogenne alergeny w pyle z rozdrobnionych roślin lub ze sproszkowanych enzymów ssaków).
Proces spawania łączy się z ekspozycją na wiele czynników o działaniu szkodliwym dla zdrowia, w tym szereg związków chemicznych występujących w postaci dymów i gazów. Narażenie zawodowe spawacza jest bardzo zróżnicowane, co powoduje możliwość wystąpienia dla różnych narządów, przede wszystkim układu oddechowego, szeregu negatywnych skutków, w tym gorączki metalicznej, astmy oskrzelowej, przewlekłej obturacyjnej choroby płuc, pylic i innych chorób śródmiąższowych płuc przebiegających z włóknieniem (beryloza, kobaltoza) oraz nowotworów złośliwych płuc.
Dla zawodu spawacza w warunkach wzorcowych (laboratoryjnych) brak specyficznych czynników biologicznych zakwalifikowanych do oceny ryzyka. Natomiast spawacz, który pracuje w konkretnym środowisku pracy może być narażony na czynniki biologiczne.
Szkodliwe czynniki biologiczne występują głównie w następujących środowiskach pracy:
•leczenie chorych ludzi i opieka nad nimi,
•laboratoria mikrobiologiczne i analityczne,
•hodowla i leczenie zwierząt,
•hodowla roślin uprawnych,
•przechowalnictwo i przetwórstwo surowców roślinnych i zwierzęcych,
•leśnictwo i przemysł drzewny,
•przemysł biotechnologiczny,
•zbieranie i przetwórstwo odpadów, oczyszczanie ścieków,
•praca w kontakcie z wodą (np. rybacy, nurkowie, hydraulicy, pracownicy wież chłodniczych),
•przemysł tekstylny,
•przemysł maszynowy,
•górnictwo,
•praca, przy której możliwy jest kontakt z materiałami, na których, najczęściej w wyniku długotrwałego przechowywania w środowisku wilgotnym, może występować obfity wzrost bakterii i grzybów.
Najbardziej narażeni na działanie czynników biologicznych są pracownicy ochrony zdrowia i laboratoriów oraz pracownicy rolnictwa, leśnictwa, przemysłu rolno-spożywczego i drzewnego.
Pracownicy ochrony zdrowia i laboratoriów narażeni są głównie na czynniki zakaźne, a zwłaszcza na przenoszone przez krew wirusy pochodzenia ludzkiego, takie jak wirusy zapalenia wątroby typu B, C i G (HBV, HCV, HGV) oraz wirus wywołujący AIDS (HIV). Pracownicy z tych grup mogą być narażeni również na niektóre alergeny, np. alergeny zwierząt laboratoryjnych (zwłaszcza szczurów), które są częstą przyczyną astmy, nieżytu nosa i zapalenia spojówek u pracowników zwierzętarni.
Pracownicy rolnictwa, leśnictwa, przemysłu rolno-spożywczego i drzewnego narażeni są w czasie różnych prac (np. przy młóceniu zboża, karmieniu zwierząt, obróbce drewna) na kontakt z pyłami organicznymi pochodzenia roślinnego i zwierzęcego, zawierającymi duże stężenia drobnoustrojów oraz wytwarzanych przez nie alergenów i toksyn. Może to powodować liczne choroby pochodzenia zawodowego o charakterze alergicznym i immunotoksycznym, takie jak: alergiczne zapalenie pęcherzyków płucnych (AZPP), astma oskrzelowa, syndrom toksyczny wywołany pyłem organicznym, alergiczny nieżyt nosa, podrażnienie błon śluzowych, alergiczne zapalenie spojówek i skóry oraz w niektórych, rzadkich przypadkach nowotwory górnych dróg oddechowych, np. gruczolakorak nosa wywołany pyłem drzewnym.
Wśród pracowników przemysłu biotechnologicznego znane są przypadki zawodowych uczuleń na enzymy proteolityczne bakterii stosowane do wyrobu środków piorących, na toksyny bakteryjne stosowane jako bioinsektycyd oraz na grzyby Aspergillus niger używane do produkcji kwasu cytrynowego.
Osoby zatrudnione przy przetwarzaniu odpadów komunalnych w kompostowniach, wytwórniach biogazu i podobnych placówkach narażone są na wdychanie alergenów i toksyn wytwarzanych przez grzyby pleśniowe (zwłaszcza Aspergillus fumigatus), termofilne promieniowce i różne bakterie mezofilne. Pracownicy oczyszczalni ścieków narażeni są na wdychanie aerozolu kropelkowego, który może zawierać różne bakterie i wirusy o działaniu zakaźnym, alergizującym i toksycznym, głównie bakterie Gramujemne i wytwarzane przez nie toksyny (endotoksyny, enterotoksyny białkowe).
Osoby pracujące w kontakcie z wodą (np. rybacy, nurkowie, hydraulicy, pracownicy wież chłodniczych, platform wiertniczych) narażeni są na zakażenie bakteriami legionelozy (Legionella spp.) powodującymi zapalenie płuc i gorączkę, a także amebami (Naegleria) powodującymi choroby centralnego układu nerwowego.
Pracownicy zakładów przemysłu tekstylnego przerabiających surowce roślinne (bawełna, len, konopie) narażeni są na immunotoksyczne substancje pochodzenia drobnoustrojowego (endotoksyny, glukany) i roślinnego (taniny), Pracownicy tego przemysłu zatrudnieni w zakładach przerabiających wełnę i jedwab narażeni są na wdychanie alergenów pochodzenia zwierzęcego.
Górnicy narażeni są na wdychanie toksynotwórczych grzybów rozwijających się na drewnianych stemplach, a także na zakażenia normalnie nieszkodliwymi grzybami, które w gorącym i wilgotnym mikroklimacie kopalń uzjadliwiają się i powodują grzybice skóry, zwłaszcza stóp. Wdychany pył mineralny upośledza czynność płucnego układu odpornościowego, zwłaszcza makrofagów, co ułatwia rozwój prątków (Mycobacterium tuberculosis, M. bovis, M. africanum, M. kansasii) oraz zwiększa zachorowalność na gruźlicę i mikobakteriozy płuc wśród górników.
Pracownicy zakładów przemysłu maszynowego, obróbki metali, narażeni są na endotoksyny i alergeny bakterii Gram- ujemnych, które rozwijają się obficie w zużytych olejach i emulsjach olejowo-wodnych, używanych do chłodzenia i smarowania maszyn. Bakterie te stanowią składnik tak zwanej "mgły olejowej" i występują w sąsiedztwie maszyn w wysokich stężeniach Skutecznym środkiem profilaktycznym jest dodawanie do olejów lub emulsji efektywnych i zarazem bezpiecznych dla ludzi biocydów.
Endotoksyna - toksyna występująca w błonie zewnętrznej bakterii Gram-ujemnych. Jest to kompleks lipopolisacharydowy wchodzący w skład zewnętrznych warstw komórki bakterii Gram-ujemnych. Endotoksyna jest uwalniana po rozpadzie (lizie) komórki. Na organizm człowieka działają toksycznie, są jednak mniej groźne od egzotoksyn. Wywołują:
•głębokie zaburzenia naczynioruchowe,
•gorączkę,
•zaburzenia metabolizmu cukrów, tłuszczów i białek,
•zaburzenia krzepnięcia,
•drażnią skórę,
•obniżają fagocytozę.
Alergen - każdy antygen zewnątrzpochodny wywołujący reakcję alergiczną (uczuleniową). Alergenami są substancje pochodzenia roślinnego i zwierzęcego, a także różne proste związki chemiczne o charakterze haptenów, np. leki. Alergeny dzielimy na:
•wziewne (kurz, czyli wszystko to co wchodzi w jego skład: szczątki roślin, roztocze, szczątki zwierząt);
•pokarmowe, czyli takie, które dostają się do naszego organizmu razem z pokarmem, np. owoalbumina (albumina jaja kurzego);
•kontaktowe, wywołujące reakcję alergiczną po zetknięciu ze skórą, np. lateks, metale;
•leki, szczególnie antybiotyki ß-laktamowe oraz kuraropochodne leki stosowane w anestezji.
Roman Majer
Jakie czynniki biologiczne mogą wystąpić na stanowisku, gdzie występuje kontakt z substancjami do obróbki metali, np. z olejem emulgującym?
Czynniki zagrożeń biologicznych w środowisku pracy, określane także jako "biologiczne czynniki zagrożenia zawodowego", "zagrożenia biologiczne w środowisku pracy", "biologiczne szkodliwości zawodowe" są to takie mikro- i makroorganizmy oraz takie struktury i substancje wytwarzane przez te organizmy, które występując w środowisku pracy wywierają szkodliwy wpływ na organizm ludzki i mogą być przyczyną chorób pochodzenia zawodowego Ta szeroka definicja obejmuje zatem nie tylko drobnoustroje wywołujące choroby zakaźne, utożsamiane do niedawna w wielu opracowaniach z omawianą grupą czynników, ale również mikro- i makroorganizmy wywołujące choroby i dolegliwości o podłożu alergicznym, toksycznym i nowotworowym, a także spełniające funkcję wektorów (przenosicieli) chorobotwórczych zarazków. Definicja ta, obejmuje zatem niektóre organizmy większe, np. pewne krwiopijne owady lub kleszcze, oraz niektóre struktury makroorganizmów (np. pyłki kwiatowe o działaniu alergizującym). Obejmuje ona również chorobotwórcze substancje wydalane przez mikro- i makroorganizmy do środowiska zewnętrznego w sposób naturalny (np. endotoksyna bakteryjna, mikotoksyny, toksyny
we włoskach parzących niektórych owadów, alergeny białkowe w wydalinach roztoczy, ptaków i ssaków) lub uwalniające się w wyniku przemysłowego przetwarzania tkanek roślinnych lub zwierzęcych (np. aerogenne alergeny w pyle z rozdrobnionych roślin lub ze sproszkowanych enzymów ssaków).
Proces spawania łączy się z ekspozycją na wiele czynników o działaniu szkodliwym dla zdrowia, w tym szereg związków chemicznych występujących w postaci dymów i gazów. Narażenie zawodowe spawacza jest bardzo zróżnicowane, co powoduje możliwość wystąpienia dla różnych narządów, przede wszystkim układu oddechowego, szeregu negatywnych skutków, w tym gorączki metalicznej, astmy oskrzelowej, przewlekłej obturacyjnej choroby płuc, pylic i innych chorób śródmiąższowych płuc przebiegających z włóknieniem (beryloza, kobaltoza) oraz nowotworów złośliwych płuc.
Dla zawodu spawacza w warunkach wzorcowych (laboratoryjnych) brak specyficznych czynników biologicznych zakwalifikowanych do oceny ryzyka. Natomiast spawacz, który pracuje w konkretnym środowisku pracy może być narażony na czynniki biologiczne.
Szkodliwe czynniki biologiczne występują głównie w następujących środowiskach pracy:
•leczenie chorych ludzi i opieka nad nimi,
•laboratoria mikrobiologiczne i analityczne,
•hodowla i leczenie zwierząt,
•hodowla roślin uprawnych,
•przechowalnictwo i przetwórstwo surowców roślinnych i zwierzęcych,
•leśnictwo i przemysł drzewny,
•przemysł biotechnologiczny,
•zbieranie i przetwórstwo odpadów, oczyszczanie ścieków,
•praca w kontakcie z wodą (np. rybacy, nurkowie, hydraulicy, pracownicy wież chłodniczych),
•przemysł tekstylny,
•przemysł maszynowy,
•górnictwo,
•praca, przy której możliwy jest kontakt z materiałami, na których, najczęściej w wyniku długotrwałego przechowywania w środowisku wilgotnym, może występować obfity wzrost bakterii i grzybów.
Najbardziej narażeni na działanie czynników biologicznych są pracownicy ochrony zdrowia i laboratoriów oraz pracownicy rolnictwa, leśnictwa, przemysłu rolno-spożywczego i drzewnego.
Pracownicy ochrony zdrowia i laboratoriów narażeni są głównie na czynniki zakaźne, a zwłaszcza na przenoszone przez krew wirusy pochodzenia ludzkiego, takie jak wirusy zapalenia wątroby typu B, C i G (HBV, HCV, HGV) oraz wirus wywołujący AIDS (HIV). Pracownicy z tych grup mogą być narażeni również na niektóre alergeny, np. alergeny zwierząt laboratoryjnych (zwłaszcza szczurów), które są częstą przyczyną astmy, nieżytu nosa i zapalenia spojówek u pracowników zwierzętarni.
Pracownicy rolnictwa, leśnictwa, przemysłu rolno-spożywczego i drzewnego narażeni są w czasie różnych prac (np. przy młóceniu zboża, karmieniu zwierząt, obróbce drewna) na kontakt z pyłami organicznymi pochodzenia roślinnego i zwierzęcego, zawierającymi duże stężenia drobnoustrojów oraz wytwarzanych przez nie alergenów i toksyn. Może to powodować liczne choroby pochodzenia zawodowego o charakterze alergicznym i immunotoksycznym, takie jak: alergiczne zapalenie pęcherzyków płucnych (AZPP), astma oskrzelowa, syndrom toksyczny wywołany pyłem organicznym, alergiczny nieżyt nosa, podrażnienie błon śluzowych, alergiczne zapalenie spojówek i skóry oraz w niektórych, rzadkich przypadkach nowotwory górnych dróg oddechowych, np. gruczolakorak nosa wywołany pyłem drzewnym.
Wśród pracowników przemysłu biotechnologicznego znane są przypadki zawodowych uczuleń na enzymy proteolityczne bakterii stosowane do wyrobu środków piorących, na toksyny bakteryjne stosowane jako bioinsektycyd oraz na grzyby Aspergillus niger używane do produkcji kwasu cytrynowego.
Osoby zatrudnione przy przetwarzaniu odpadów komunalnych w kompostowniach, wytwórniach biogazu i podobnych placówkach narażone są na wdychanie alergenów i toksyn wytwarzanych przez grzyby pleśniowe (zwłaszcza Aspergillus fumigatus), termofilne promieniowce i różne bakterie mezofilne. Pracownicy oczyszczalni ścieków narażeni są na wdychanie aerozolu kropelkowego, który może zawierać różne bakterie i wirusy o działaniu zakaźnym, alergizującym i toksycznym, głównie bakterie Gramujemne i wytwarzane przez nie toksyny (endotoksyny, enterotoksyny białkowe).
Osoby pracujące w kontakcie z wodą (np. rybacy, nurkowie, hydraulicy, pracownicy wież chłodniczych, platform wiertniczych) narażeni są na zakażenie bakteriami legionelozy (Legionella spp.) powodującymi zapalenie płuc i gorączkę, a także amebami (Naegleria) powodującymi choroby centralnego układu nerwowego.
Pracownicy zakładów przemysłu tekstylnego przerabiających surowce roślinne (bawełna, len, konopie) narażeni są na immunotoksyczne substancje pochodzenia drobnoustrojowego (endotoksyny, glukany) i roślinnego (taniny), Pracownicy tego przemysłu zatrudnieni w zakładach przerabiających wełnę i jedwab narażeni są na wdychanie alergenów pochodzenia zwierzęcego.
Górnicy narażeni są na wdychanie toksynotwórczych grzybów rozwijających się na drewnianych stemplach, a także na zakażenia normalnie nieszkodliwymi grzybami, które w gorącym i wilgotnym mikroklimacie kopalń uzjadliwiają się i powodują grzybice skóry, zwłaszcza stóp. Wdychany pył mineralny upośledza czynność płucnego układu odpornościowego, zwłaszcza makrofagów, co ułatwia rozwój prątków (Mycobacterium tuberculosis, M. bovis, M. africanum, M. kansasii) oraz zwiększa zachorowalność na gruźlicę i mikobakteriozy płuc wśród górników.
Pracownicy zakładów przemysłu maszynowego, obróbki metali, narażeni są na endotoksyny i alergeny bakterii Gram- ujemnych, które rozwijają się obficie w zużytych olejach i emulsjach olejowo-wodnych, używanych do chłodzenia i smarowania maszyn. Bakterie te stanowią składnik tak zwanej "mgły olejowej" i występują w sąsiedztwie maszyn w wysokich stężeniach Skutecznym środkiem profilaktycznym jest dodawanie do olejów lub emulsji efektywnych i zarazem bezpiecznych dla ludzi biocydów.
Endotoksyna - toksyna występująca w błonie zewnętrznej bakterii Gram-ujemnych. Jest to kompleks lipopolisacharydowy wchodzący w skład zewnętrznych warstw komórki bakterii Gram-ujemnych. Endotoksyna jest uwalniana po rozpadzie (lizie) komórki. Na organizm człowieka działają toksycznie, są jednak mniej groźne od egzotoksyn. Wywołują:
•głębokie zaburzenia naczynioruchowe,
•gorączkę,
•zaburzenia metabolizmu cukrów, tłuszczów i białek,
•zaburzenia krzepnięcia,
•drażnią skórę,
•obniżają fagocytozę.
Alergen - każdy antygen zewnątrzpochodny wywołujący reakcję alergiczną (uczuleniową). Alergenami są substancje pochodzenia roślinnego i zwierzęcego, a także różne proste związki chemiczne o charakterze haptenów, np. leki. Alergeny dzielimy na:
•wziewne (kurz, czyli wszystko to co wchodzi w jego skład: szczątki roślin, roztocze, szczątki zwierząt);
•pokarmowe, czyli takie, które dostają się do naszego organizmu razem z pokarmem, np. owoalbumina (albumina jaja kurzego);
•kontaktowe, wywołujące reakcję alergiczną po zetknięciu ze skórą, np. lateks, metale;
•leki, szczególnie antybiotyki ß-laktamowe oraz kuraropochodne leki stosowane w anestezji.
Roman Majer