W latach 60. ubiegłego wieku zaczęto gromadzić dowody dotyczące rakotwórczości azbestu, pierwsze zaś zakazy jego stosowania ustanowiono w latach 80. W Polsce, dopiero ustawą z dnia 19 czerwca 1997 r. o zakazie stosowania wyrobów zawierających azbest (tekst jedn.: Dz. U. z 2004 r. Nr 3, poz. 20 z późn. zm.) – dalej u.z.s.a. wprowadzono zakaz stosowania azbestu. Zakazano wówczas wprowadzania na polski obszar celny wyrobów zawierających azbest i azbestu jako surowca, produkcji wyrobów zawierających azbest oraz obrotu azbestem i wyrobami zawierającymi ten minerał. Spod zakazu u.z.s.a. wyłącza jedynie płyty azbestowo-kauczukowe, uszczelki z płyt azbestowo-kauczukowych i azbest włóknisty.
Najbardziej niebezpieczny jest pył azbestu w postaci mikroskopijnych, tzw. respirabilnych włókien, które dostają się do płuc wraz z wdychanym powietrzem. Włókna niewidoczne gołym okiem, wnikają najgłębiej do układu oddechowego, do pęcherzyków płucnych. Zalegające w płucach włókna azbestu mogą powodować nie tylko zwłóknienie tkanki płucnej, czyli chorobę zawodową zwaną azbestozą, lecz także są przyczyną raka płuc i międzybłoniaka opłucnej. Ryzyko wystąpienia raka płuc wśród osób narażonych na pył azbestu znacznie się zwiększa przy jednoczesnym paleniu papierosów. Doniesienia kliniczne wskazują również, że z azbestem może być związane występowanie innych nowotworów.
Choroby wywołane azbestem rozwijają się nawet po 20-30 latach od kontaktu z włóknami, a więc zagrażają dzieciom i młodzieży przebywającej i bawiącej się w środowisku zanieczyszczonym azbestem.
Obecnie, w związku z zakazem stosowania wyrobów azbestowych, największe uwalnianie włókien występuje podczas prac rozbiórkowych, powodujących wzniecanie pyłu, ścieranie, kruszenie i rozgniatanie powierzchni zawierających azbest. Najczęściej następuje to podczas usuwania eternitu dachowego i obudów rurociągów.
Pracownicy zatrudnieni przy pracach z azbestem powinni być objęci specjalnym nadzorem przez pracodawców. Pracodawca jest obowiązany zapewnić udział pracowników lub ich przedstawicieli w projektowaniu i realizacji działań zapobiegających narażeniu na substancje, preparaty, czynniki lub procesy technologiczne o działaniu rakotwórczym lub mutagennym lub ograniczających jego poziom, a także stworzyć warunki do dokonania wyboru rodzaju środków ochrony indywidualnej.
Pracodawca ma obowiązek na bieżąco informować pracowników i ich przedstawicieli o narażeniu powodowanym przez azbest podczas podejmowanych prac remontowych oraz o środkach zapobiegawczych, jakie powinny być stosowane podczas tych prac. Udział pracowników (lub ich przedstawicieli) w uzgodnieniach nie zwalnia pracodawcy od odpowiedzialności za realizację obowiązków określonych prawem.
Szczegółowe warunki bezpiecznego usuwania wyrobów azbestowych określa rozporządzenie Ministra Gospodarki i Pracy z dnia 14 października 2005 r. w sprawie zasad bezpieczeństwa i higieny pracy przy zabezpieczaniu i usuwaniu wyrobów zawierających azbest oraz programu szkolenia w zakresie bezpiecznego użytkowania takich wyrobów (Dz. U. Nr 216, poz. 1824) oraz rozporządzenie Ministra Gospodarki, Pracy i Polityki Społecznej z dnia 2 kwietnia 2004 r. w sprawie sposobów i warunków bezpiecznego użytkowania i usuwania wyrobów zawierających azbest (Dz. U. Nr 71, poz. 649 z późn. zm.).
Zgodnie z powyższymi aktami prawnymi pracodawca zatrudniający pracowników przy zabezpieczaniu lub usuwaniu wyrobów albo innych materiałów zawierających azbest jest obowiązany zapewnić ich ochronę przed szkodliwym działaniem włókien azbestu i pyłu zawierającego azbest. Podstawą tej ochrony powinna być ocena ryzyka zawodowego, uwzględniająca rodzaj i stopień narażenia i zastosowanie niezbędnych środków ochrony zmniejszające to ryzyko.
Ponadto pracodawca ma obowiązek kontrolować stopień narażenia pracowników na działanie pyłu azbestu w sposób określony w przepisach dotyczących badań i pomiarów czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy. Szkolenie w zakresie bhp pracowników, którzy w związku z wykonywanymi pracami są lub mogą być narażeni na działanie pyłu azbestu oraz osób kierujących takimi pracownikami i pracodawców powinno być przeprowadzone przez uprawnioną instytucję i na podstawie programu szkolenia w zakresie bezpiecznego użytkowania i usuwania wyrobów zawierających azbest.
Przed rozpoczęciem prac związanych z azbestem, pracodawca ma obowiązek opracować szczegółowy plan prac dotyczący usuwania wyrobów zawierających azbest, obejmujący w szczególności:
identyfikację azbestu w przewidzianych do usunięcia materiałach, na podstawie udokumentowanej informacji od właściciela lub zarządcy obiektu albo też na podstawie badań przeprowadzonych przez akredytowane laboratorium;
informacje o metodach wykonywania planowanych prac;
zakres niezbędnych zabezpieczeń pracowników oraz środowiska przed narażeniem na szkodliwość emisji azbestu, w tym problematykę określoną przepisami dotyczącymi planu bezpieczeństwa i ochrony zdrowia (planu bioz);
ustalenie niezbędnego dla rodzaju wykonywanych prac monitoringu powietrza.
Ponadto do planu prac należy dołączyć informacje dotyczące:
określenia odpowiednich środków ochrony zbiorowej i indywidualnej, niezbędnych do zapewnienia bezpieczeństwa i ochrony zdrowia pracowników;
określenia sposobów wyeliminowania lub ograniczania uwalniania się pyłu azbestu do atmosfery oraz informowania pracowników i innych osób, które mogą być narażone na działanie pyłu azbestu, o zasadach postępowania i niezbędnych środkach ochrony;
konieczności usunięcia materiałów zawierających azbest przed rozpoczęciem prac rozbiórkowych, z wyjątkiem sytuacji, gdyby powodowało to większe zagrożenie dla pracowników lub innych osób niż w przypadku pozostawienia tych materiałów w dotychczasowym miejscu.
Edward Kołodziejczyk