1. Podstawy prawne

Kwestie związane z zawarciem umowy o wykonanie zabiegu medycyny estetycznej regulują:
– ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny (Dz. U. Nr 16, poz. 93 z późn. zm.) – dalej k.c., a w szczególności przepisy dotyczące zawierania umów (m.in. art. 56–94, 353–365¹ k.c.), umowy o dzieło (art. 627–646 k.c.), umowy zlecenia (art. 734–751 k.c.) oraz odpowiedzialności cywilnej (art. 415–449, 471–486 k.c.);
– ustawa z dnia 5 grudnia 1996 r. o zawodach lekarza i lekarza dentysty (tekst jedn.: Dz. U. z 2011 r. Nr 277, poz. 1634 z późn. zm.) – dalej u.z.l.l.d.;
– ustawa z dnia 6 listopada 2008 r. o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta (tekst jedn.: Dz. U. z 2012 r. poz. 159) – dalej u.p.p.;
– ustawa z dnia 15 kwietnia 2011 r. o działalności leczniczej (Dz. U. Nr 112, poz. 654 z późn zm.) – dalej u.dz.l.
Poniższe opracowanie ma na celu przybliżenie charakteru umowy łączącej pacjenta z lekarzem, jej specyfiki i konsekwencji z nią związanych.
2. Przykładowe problemy prawne związane z zabiegami medycyny estetycznej

Poniżej zostaną przedstawione przykładowe problemy związane z umowami dotyczącymi zabiegów medycyny estetycznej.

Przykład
Jakie mogą być powody, zdarzenia, dla których pacjent wystąpi z roszczeniem wobec lekarza, który wykonywał u niego zabieg medycyny estetycznej?

W medycynie estetycznej może być wiele sytuacji, gdy pacjent wystąpi z roszczeniem. Najbardziej zasadne to:
– nieosiągnięcie oczekiwanego przez pacjenta efektu;
– wykonanie zabiegu bez odpowiednio uzyskanej od pacjenta zgody;
– niepoinformowanie pacjenta o możliwych powikłaniach i następstwach planowanego zabiegu;
– użycie preparatów, które nie zostały dopuszczone do obrotu w Polsce, i w wyniku ich użycia doznanie przez pacjenta szkody.
Podstawą każdego zabiegu z zakresu medycyny estetycznej jest uzyskanie od pacjenta objaśnionej zgody, czyli zawierającej minimum następujące elementy:
– udzielenie pacjentowi informacji dotyczącej:
• celu zabiegu (korzyści możliwe do osiągnięcia po przeprowadzonym zabiegu);
• przebiegu zabiegu (etapy zabiegu, zastosowane metody i leki, przeciwwskazania do wykonania zabiegu, kwestie związane z postępowaniem przed zabiegiem i po jego wykonaniu);
• ryzyka związanego z jego przeprowadzeniem (w bardzo szerokim ujęciu – wszystkie przewidywalne i możliwe ryzyka związane z zabiegiem);
• możliwości wyboru alternatywnych metod postępowania;
– poinformowanie pacjenta o jego prawach;
– uzyskanie zgody pacjenta na piśmie.
Przekazanie pacjentowi wyczerpujących i rzetelnych informacji dotyczących planowanego u niego zabiegu i efektów, jakie mogą zostać osiągnięte, w znacznej mierze eliminuje możliwość ubiegania się pacjenta o odszkodowanie cywilne.

Przykład
Czy umowa o wykonanie zabiegu z zakresu medycyny estetycznej powinna być zawarta na piśmie?

Umowy zawierane pomiędzy lekarzem a pacjentem zawierane są zazwyczaj ustnie, ich zawarcie następuje poprzez wyrażenie woli przez obie strony. Przy przyjęciu, iż umowa o wykonanie zabiegu medycyny estetycznej jest umową o dzieło, umowa taka nie wymaga żadnej szczególnej formy (art. 627 k.c.). Zawarcie umowy może nastąpić również ustnie. „Do zawarcia umowy o dzieło stosuje się ogólne zasady dotyczące zawierania umów konsensualnych. W Kodeksie cywilnym nie ma szczególnych postanowień odnoszących się do zawarcia umowy o dzieło. Nie wymaga ona zachowania formy szczególnej. Do zawarcia umowy może dojść zatem także ustnie, a nawet w sposób dorozumiany. W umowie o dzieło, przyjmujący zamówienie zobowiązuje się do wykonania oznaczonego dzieła, a zamawiający do zapłaty wynagrodzenia, do zawarcia umowy nie jest konieczne, aby strony określiły w niej wysokość należnego wynagrodzenia – nawet przez wskazanie tylko podstaw do jego ustalenia. W przypadku sporu jeżeli nie da się ustalić wysokości wynagrodzenia, należy się wynagrodzenie odpowiadające uzasadnionemu nakładowi pracy oraz innym nakładom przyjmującego zamówienie" (wyrok Sądu Apelacyjnego w Poznaniu z dnia 13 października 2003 r., I ACa 1144/03, OSA 2005, z. 3, poz. 14).
Dla celów dowodowych (art. 73–74 k.c.) umowę można zawrzeć na piśmie. Wtedy na wypadek roszczeń ze strony pacjenta łatwiejsze jest do ustalenia, jaki rezultat miał być osiągnięty, czy rezultat był możliwy do osiągnięcia, jakie było ryzyko zabiegu, jakich informacji udzielono pacjentowi.
Formą wyrażenia woli pacjenta i lekarza jest również formularz z podpisaną zgodą na zabieg, który powinien zawierać istotne informacje dotyczące zabiegu.
2. Pojęcie i rodzaje zabiegów medycyny estetycznej

Zabiegi medycyny estetycznej nie doczekały się ustawowego zdefiniowania. Istnieje możliwość posługiwania się definicją, w której przez zabieg medycyny estetycznej należy rozumieć zabieg lekarski związany z naruszeniem integralności cielesnej lub wniknięciem w ciało człowieka bez naruszenia jego integralności. Zabiegi medycyny estetycznej zostały podzielone na dwie kategorie: zabiegi o charakterze leczniczym (terapeutycznym) i zabiegi o charakterze pozaterapeutycznym. Zabiegi o charakterze leczniczym mają za zadanie poprawić rażące anomalie fizyczne mogące wpływać na stan zdrowia pacjenta w sensie fizycznym i psychicznym albo naprawienie skutków wypadku, w wyniku którego pacjent doznał uszkodzenia ciała, oszpecenia1. Przykładem takich zabiegów jest np. rekonstrukcja piersi po mastektomii, usunięcie blizny po oparzeniu. Zabiegi te mają więc charakter leczniczy. Zadaniem chirurgii plastycznej jest przywracanie funkcji oraz kształtu ciała człowieka lub jego części; medycyna estetyczna jako główne zadanie stawia sobie poprawę wyglądu zewnętrznego, dążenie do określonego wzorca piękności.
Inny podział zabiegów medycyny estetycznej jest oparty na kryterium „rekonstrukcyjności" – wszystkie zabiegi, które mają za zadanie odtworzyć jakiś element ciała człowieka (np. rekonstrukcja piersi, usunięcie blizny), są zabiegami o charakterze leczniczym; pozostałe tej cechy nie posiadają.
Zabiegi niemające charakteru terapeutycznego mają na celu poprawienie urody pacjenta poprzez zmianę wyglądu określonych części ciała. Zabiegi te to często odpowiedź na funkcjonujący w społeczeństwie kanon piękna (np. określony kształt ust, nosa, powiększanie piersi z użyciem wkładek silikonowych). Cechą charakterystyczną takich zabiegów jest brak wskazań zdrowotnych do ich wykonania, zatem nie mają one najczęściej klasycznego celu leczniczego.
Istnieje również pogląd, iż każdy z zabiegów medycyny estetycznej należy traktować jako zabieg o charakterze leczniczym. U podstawy takiego poglądu leży przekonanie, że wskazaniem zdrowotnym do przeprowadzenia zabiegu jest, oprócz poprawy zdrowia fizycznego, dobre samopoczucie psychiczne pacjenta. Zgodnie z tym poglądem jeśli pacjent nie jest w stanie prawidłowo funkcjonować ze względu na określone kompleksy związane ze swoim wyglądem, zabieg będzie stanowił swoistą terapię dla jego zdrowia psychicznego2. Koncepcja ta oparta jest na definicji zdrowia przyjętej przez Światową Organizację Zdrowia (WHO), gdzie pod pojęciem zdrowia należy rozumieć stan całkowitego fizycznego, psychicznego oraz socjalnego dobrego samopoczucia (well-being), a nie jedynie brak choroby czy ułomności.
Zabiegi z zakresu medycyny estetycznej, pomimo pozbawienia ich charakteru leczniczego, mogą zostać zakwalifikowane do kategorii świadczeń zdrowotnych3. Świadczenia zdrowotne zgodnie z definicją zawartą w art. 2 pkt 10 u.dz.l. to działania służące zachowaniu, ratowaniu, przywracaniu lub poprawie zdrowia oraz inne działania medyczne wynikające z procesu leczenia lub przepisów odrębnych regulujących zasady ich wykonywania. Taka definicja wraz z definicją zdrowia wskazaną przez WHO oznacza, że każde działanie, którego celem jest poprawa zdrowia fizycznego bądź psychicznego, samopoczucia pacjenta, jest świadczeniem zdrowotnym.
3. Charakter umowy zawartej między lekarzem a pacjentem na zabieg medycyny estetycznej

Wykonywanie zabiegów medycyny estetycznej, które nie mają celu terapeutycznego, poprzedzone jest zwykle zawarciem pomiędzy lekarzem a pacjentem umowy. Są to najczęściej świadczenia komercyjne.
Trwa dyskusja, czy w przypadku medycyny estetycznej jest to umowa o dzieło (pacjent oczekuje i otrzymuje efekt), czy umowa zlecenie (czyli dołożenie największej staranności, ale niegwarantującej uzyskania oczekiwanego efektu).
Co do zasady lekarz, zawierając umowę z pacjentem, zobowiązuje się do dołożenia należytej staranności przy wykonywanych czynnościach medycznych, a nie do osiągnięcia określonego rezultatu. Ocena zachowania lekarza oparta jest wtedy o to, czy dołożył należytej staranności przy wykonywaniu zobowiązania. Takie założenie oparte jest na przepisach dotyczących umowy zlecenia – lekarz zobowiązuje się do leczenia pacjenta z należytą starannością, ale nie zobowiązuje się do jego wyleczenia.
W umowach związanych z medycyną estetyczną owszem mamy do czynienia z leczeniem, ale również z oczekiwaniem uzyskania konkretnego efektu. To oczekiwanie uzyskania efektu jest właściwe dla umowy o dzieło, a nie umowy zlecenia. W związku z powyższym postuluje się, aby takich umów nie traktować jako umowy zlecenie, ale umowy o dzieło. Umowa o dzieło w leczeniu pacjenta jest jednak wyjątkowa. Poniżej kilka poglądów dotyczących umowy o świadczenie zabiegów medycyny estetycznej:
Zdaniem Justyny Zajdel umowa łącząca lekarza i pacjenta to umowa o dzieło. Zobowiązaniem lekarza jest wykonanie konkretnego dzieła, np. korekty nosa, powiększenia piersi. Umowa ta to rzadki przykład, kiedy od lekarza oczekuje się uzyskania konkretnego rezultatu. Pacjent, decydując się na zabieg u konkretnego lekarza, zawiera z nim umowę – „umowę o właściwe wykonanie świadczeń zdrowotnych".

(...)

Fragment komentarza zamieszczonego w całości w publikacji Serwis Prawo i Zdrowie