1. Wstęp

Wolontariat zgodnie z definicją zawartą w Encyklopedii Powszechnej PWN to nieodpłatne, świadome i dobrowolne działanie na rzecz innych osób, społeczności czy organizacji1, wolontariusz zaś działa w sposób chętny i świadomy. Zgodnie z definicją ustawową wolontariusz to osoba fizyczna, która ochotniczo i bez wynagrodzenia wykonuje świadczenia na zasadach określonych w ustawie o działalności pożytku publicznego i wolontariacie.
Udzielanie świadczeń zdrowotnych możliwe jest również w ramach wolontariatu. Przepisy odnoszące się do tego zagadnienia to przede wszystkim:
– ustawa z dnia 15 kwietnia 2011 r. o działalności leczniczej (Dz. U. Nr 112, poz. 654 z późn. zm.) – dalej u.dz.l.,
– ustawa z dnia 24 kwietnia 2003 r. o działalności pożytku publicznego i wolontariacie (tekst jedn.: Dz. U z 2010 r. Nr 234, poz. 1536 z późn. zm.) – dalej u.d.p.p.
Ustawa o działalności leczniczej przewiduje, tak jak poprzednia ustawa z dnia 30 sierpnia 1991 r. o zakładach opieki zdrowotnej (tekst jedn.: Dz. U. z 2007 r. Nr 14, poz. 89 z późn. zm.), możliwość udzielania świadczeń zdrowotnych w ramach wolontariatu przez osoby wykonujące zawody medyczne.

2. Przykłady problemów związanych z funkcjonowaniem wolontariatu

Problem I
Czy zmuszanie pracownika do pracy na podstawie wolontariatu jest dopuszczalne?
Zawarcie porozumienia o wolontariat nie może zastąpić umowy o pracę bądź innej umowy cywilnoprawnej (np. umowy zlecenia). W takiej sytuacji jeżeli umowa o wolontariat jest nadużywana, osoba taka powinna zwrócić się do okręgowej inspekcji pracy celem kontroli. Ponadto można również samodzielnie wystąpić z powództwem do sądu pracy o ustalenie istnienia stosunku pracy. Porozumienie o wolontariat, które w rzeczywistości powinno być umową o pracę, jest nieważne. Na mocy przepisów ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny (Dz. U. Nr 16, poz. 93 z późn. zm.) – dalej k.c. – umowa zawarta dla pozoru jest nieważna (art. 83 k.c.). Do takiej sytuacji odnosi się wyrok Sądu Najwyższego z dnia 14 grudnia 2009 r., I PK 108/09, LEX nr 564760: „zamiana podstawy zatrudnienia z pracowniczego na pozapracowniczy bez zmiany rodzaju pracy, jej natężenia i charakteru nie jest w świetle prawa pracy właściwa i zwykle stanowi o pozorności zatrudnienia pozapracowniczego (art. 83 k.c.) lub o obejściu prawa (art. 58 k.c.). Jeśli umowa o wolontariat kryje w rzeczywistości pracę właściwą stosunkowi pracy, to taka umowa jest nieważna". Podobnie w wyroku Sądu Najwyższego z dnia 2 grudnia 2009 r., I PK 123/09, OSNP 2011, nr 11–12, poz. 152: „bezwzględnie nieważna jest zawarta dla pozoru umowa o wykonywanie pracy w ramach wolontariatu, jeśli zamiarem zatrudnionego nie jest rzeczywiste świadczenie nieodpłatnych usług na rzecz organizacji pożytku publicznego (art. 83 § 1 zdanie pierwsze k.c.). Ukryta pod nią umowa przewidująca odpłatność za wykonywaną pracę w formie «zapomogi» i zakładająca wykonywanie pracy w warunkach podporządkowania pracowniczego jest umową o pracę" (art. 22 § 1¹ ustawy z dnia 26 czerwca 1974 r. – Kodeks pracy (tekst jedn.: Dz. U. z 1998 r. Nr 21, poz. 94 z późn. zm.) – dalej k.p.). Za wolontariusza można uznać tylko taką osobę, która podejmuje czynności ochotniczo; brak tego warunku powoduje, że nie możemy mówić o wolontariacie.
Problem II
Czy niezawarcie porozumienia na piśmie ma jakieś skutki prawne?
Zgodnie z art. 44 ust. 3 u.d.p.p. porozumienie, którego długość przekracza 30 dni, powinno być zawarte na piśmie. Jeżeli porozumienie jest zawarte na krótszy czas, wtedy forma ta nie jest obowiązująca, ale może mieć również formę ustną. Skutkiem prawnym niezawarcia porozumienia z wolontariuszem na piśmie oraz niezawarcia w porozumieniu elementów obligatoryjnych, o których stanowi przepis art. 44 u.dz.l., bądź umieszczenia w niej postanowień niewykonalnych jest nieważność umowy.

3. Osoby mogące udzielać świadczeń zdrowotnych w ramach wolontariatu

Świadczenia w ramach wolontariatu mogą być wykonywane zarówno przez osoby mające już uprawnienia do wykonywania zawodu, jak i dopiero uczące się. Mogą to być osoby, które posiadają specjalistyczne kwalifikacje (np. specjalizacja), oraz osoby bez takich kwalifikacji (np. lekarz bez specjalizacji). Świadczeń zdrowotnych mogą udzielać lekarze, pielęgniarki, położne, studenci kierunków medycznych, farmaceuci, diagności laboratoryjni, psychologowie, fizjoterapeuci, rehabilitanci.
Lekarz udzielający świadczeń w ramach wolontariatu musi spełniać wymagania odpowiednie do rodzaju i zakresu wykonywanych świadczeń zdrowotnych, jeżeli obowiązek posiadania takich kwalifikacji i spełnienia stosownych wymagań wynika z odrębnych przepisów. Warunki dotyczące wymagań stawianych lekarzom zawarte są w ustawie z dnia 5 grudnia 1996 r. o zawodzie lekarza i lekarza dentysty (tekst jedn.: Dz. U. z 2011 r. Nr 277, poz. 1634 z późn. zm.) – dalej u.z.l.l.d.
Takie same wymagania dotyczą również:
– pielęgniarek i położnych (ustawa z dnia 15 lipca 2011 r. o zawodzie pielęgniarki i położnej (Dz. U. Nr 174, poz. 1039 z późn. zm.) – dalej u.z.p.p.); zgodnie z art. 19 ust. 1 pkt 4 u.z.p.p. zawód pielęgniarki i położnej może być wykonywany w ramach wolontariatu;
– farmaceutów (np. art. 2a, 2b ustawy z dnia 19 kwietnia 1991 r. o izbach aptekarskich (tekst jedn.: Dz. U. z 2008 r. Nr 136, poz. 856 z późn. zm.)),
– diagnostów laboratoryjnych (np. art. 2, 6, 6a, 6b, 7 ustawy z dnia 27 lipca 2001 r. o diagnostyce laboratoryjnej (tekst jedn.: Dz. U. z 2004 r. Nr 144, poz. 1529 z późn. zm.);
– psychologów (np. art. 4, 8 ustawy z dnia 8 czerwca 2001 r. o zawodzie psychologa i samorządzie zawodowym psychologów (Dz. U. Nr 73, poz. 736 z późn. zm.)).
Wolontariat pod względem zakresu udzielanych świadczeń zdrowotnych i nabywanych umiejętności jest równoważny w stosunku do czynności fachowych realizowanych w ramach umowy o pracę lub umów cywilnoprawnych2. Stosunek prawny łączący korzystającego z wolontariuszem nie jest stosunkiem pracy, tylko stosunkiem cywilnoprawnym, a wykonywane przez wolontariusza świadczenie na rzecz korzystającego jest świadczeniem odpowiadającym świadczeniu pracy, a nie świadczeniem pracy3.
Wolontariat nie jest świadczeniem pracy ani świadczeniem usług.
Studenci oraz osoby będące na studiach doktorskich mogą brać udział w udzielaniu świadczeń zdrowotnych pod bezpośrednim nadzorem osób wykonujących zawód medyczny właściwy dla ich kierunku kształcenia.

4. Porozumienie jako podstawa świadczenia usług

Podstawą udzielania świadczeń zdrowotnych w ramach wolontariatu jest porozumienie. O porozumieniu mówi art. 21 u.dz.l. odsyłający do art. 44 u.d.p.p. Porozumienie powinno zawierać następujące elementy:
– zakres udzielanych świadczeń; najczęściej są to czynności należące do istoty wykonywania zawodu:
a) w stosunku do lekarza są to, jak wskazuje art. 2 u.z.l.l.d., badanie stanu zdrowia, rozpoznawanie chorób i zapobieganie im, leczenie i rehabilitacja chorych, udzielanie porad lekarskich, a także wydawanie opinii i orzeczeń lekarskich;
b) w stosunku do pielęgniarek i położnych są to w szczególności rozpoznawanie warunków i potrzeb zdrowotnych pacjenta, rozpoznawanie problemów pielęgnacyjnych pacjenta, planowanie i sprawowanie opieki pielęgnacyjnej nad pacjentem, samodzielne udzielanie w określonym zakresie świadczeń zapobiegawczych, diagnostycznych, leczniczych i rehabilitacyjnych oraz medycznych czynności ratunkowych, realizacja zleceń lekarskich w procesie diagnostyki, leczenia i rehabilitacji, orzekanie o rodzaju i zakresie świadczeń opiekuńczo-pielęgnacyjnych, edukacja zdrowotna i promocja zdrowia, zatrudnienie w domach pomocy społecznej, rozpoznawanie ciąży, sprawowanie opieki nad kobietą w przebiegu ciąży fizjologicznej, kierowanie na badania konieczne do jak najwcześniejszego rozpoznania ciąży wysokiego ryzyka, prowadzenie porodu fizjologicznego oraz monitorowanie płodu z wykorzystaniem aparatury medycznej, przyjmowanie porodów naturalnych, sprawowanie opieki nad matką i noworodkiem, monitorowanie przebiegu okresu poporodowego, badanie noworodków i opieka nad nimi, samodzielne udzielanie w określonym zakresie świadczeń zapobiegawczych, diagnostycznych, leczniczych i rehabilitacyjnych, profilaktyka chorób kobiecych i patologii położniczych, rozpoznawanie u matki lub dziecka objawów nieprawidłowości wymagających skierowania do lekarza, sprawowanie opieki położniczo-ginekologicznej nad kobietą, prowadzenie działalności edukacyjno-zdrowotnej (por. art. 4 i 5 ustawy z dnia 6 listopada 2008 r. o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta (tekst jedn.: Dz. U. z 2012 r. poz. 159));
– sposób wykonywanych świadczeń (zgodnie z definicją wolontariatu świadczenia powinny być wykonywane ochoczo i bez wynagrodzenia – zapis taki może być umieszczony w porozumieniu);
– czas, na jaki zostało zawarte porozumienie (taki zapis w ustawie o działalności pożytku publicznego i wolontariacie sugeruje, że stosunek wolontariatu ma charakter czasowy; jest to szczególnie istotne przy zawieraniu porozumień powyżej 30 dni, gdyż wtedy powinny mieć formę pisemną, oraz w związku z kwestią ubezpieczenia wolontariusza od następstw nieszczęśliwych wypadków);
– sposób rozwiązania porozumienia (czyli kwestie związane z wypowiedzeniem umowy, warunki rozwiązania stosunku wolontariatu przed upływem przewidzianego terminu).
Do porozumienia stosuje się w pierwszej kolejności przepisy ustawy o działalności pożytku publicznego i wolontariacie, a dopiero w kwestiach nieuregulowanych przepisy kodeksu cywilnego; nie stosuje się przepisów kodeksu pracy.
Porozumienie jest stosunkiem cywilnoprawnym, wymaga nawiązania relacji pomiędzy osobą, która będzie świadczyć wolontariat, a korzystającym; takie zdarzenie prawne można nazwać stosunkiem wolontariatu4. Pojęcie, kim może być korzystający, zostało zdefiniowane w art. 42 ust. 1 u.d.p.p., który wskazuje, że mogą to być:
– organizacje pozarządowe;
– osoby prawne i jednostki organizacyjne działające na podstawie przepisów o stosunku państwa do Kościoła katolickiego w Rzeczypospolitej Polskiej, o stosunku państwa do innych kościołów i związków wyznaniowych oraz o gwarancjach wolności sumienia i wyznania;
– stowarzyszenia jednostek samorządu terytorialnego;
– spółdzielnie socjalne;
– spółki akcyjne i spółki z ograniczoną odpowiedzialnością oraz kluby sportowe, które nie działają w celu osiągnięcia zysku oraz przeznaczają całość dochodu na realizację celów statutowych oraz nie przeznaczają zysku do podziału między swoich udziałowców, akcjonariuszy i pracowników;
– organy administracji publicznej, z wyłączeniem prowadzonej przez nie działalności gospodarczej;
– jednostki organizacyjne podległe organom administracji publicznej lub nadzorowane przez te organy, z wyłączeniem prowadzonej przez te jednostki działalności gospodarczej;
– oraz – najczęściej występujące w takich stosunkach – podmioty lecznicze w rozumieniu przepisów ustawy o działalności leczniczej w zakresie wykonywanej przez nie działalności leczniczej;
– uczelnie medyczne lub inne uczelnie, które wykonują kształcenie w kierunkach medycznych.

(...)

Fragment komentarza zamieszczonego w całości w publikacji Serwis Prawo i Zdrowie