Procedury higieny

W literaturze przedmiotu istnieją co najmniej dwie definicje pojęcia "procedury higieny". Jednym ze znaczeń pojęcia "procedura higieny" jest sposób postępowania dotyczący mycia lub dezynfekcji wszelkich powierzchni zmywalnych w danej placówce medycznej. W znaczeniu prezentowanym m.in. w publikacji "Procedury higieny w placówkach ochrony zdrowia" autorstwa Marii Ciuruś, pojęcie to definiowane jest szerzej jako szczegółowo określony sposób postępowania dotyczący wykonywania każdej czynności związanej z pacjentem, w tym procedur medycznych, higieny personelu medycznego, narzędzi i sprzętu medycznego, powierzchni, żywienia oraz żywności.
W niniejszym komentarzu pojęcie "procedury higieny" będzie używane w znaczeniu szerszym.
Zapobieganie zakażeniom związanym z udzielaniem świadczeń zdrowotnych jest jednym z głównych problemów, a jego rozwiązanie wymaga wprowadzenia całego szeregu zorganizowanych działań, wśród których istotne miejsce zajmuje stworzenie odpowiednich procedur higienicznych.

Obowiązek opracowania oraz wdrożenia odpowiednich procedur wprowadza ustawa z dnia 5 grudnia 2008 r. o zapobieganiu oraz zwalczaniu zakażeń i chorób zakaźnych u ludzi (Dz. U. Nr 234, poz. 1570 z późn. zm.; dalej jako: u.z.z.z.). Akt ten reguluje m.in. zasady i tryb zapobiegania oraz zwalczania zakażeń a także podejmowania działań przeciwepidemicznych i zapobiegawczych w celu unieszkodliwienia źródeł zakażenia, przecięcia dróg szerzenia się zakażeń i chorób zakaźnych oraz uodpornienia osób podatnych na zakażenie.
Zasady dotyczące zapobiegania zakażeniom związanym z udzielaniem świadczeń zdrowotnych uregulowane zostały w rozdziale 3 u.z.z.z.
Zgodnie z art. 11 ust. 1 u.z.z.z., kierownicy zakładów opieki zdrowotnej oraz inne osoby udzielające świadczeń zdrowotnych są zobowiązane do podejmowania działań zapobiegających szerzeniu się zakażeń i chorób zakaźnych. Działania te obejmują w szczególności (art. 11 ust. 2 u.z.z.z.):

  1. ocenę ryzyka wystąpienia zakażenia związanego z wykonywaniem świadczeń zdrowotnych;
  2. monitorowanie czynników alarmowych i zakażeń związanych z udzielaniem świadczeń zdrowotnych w zakresie wykonywanych świadczeń;
  3. opracowanie, wdrożenie i nadzór nad procedurami zapobiegającymi zakażeniom i chorobom zakaźnym związanym z udzielaniem świadczeń zdrowotnych, w tym dekontaminacji skóry i błon śluzowych lub innych tkanek, wyrobów medycznych oraz powierzchni pomieszczeń i urządzeń;
  4. stosowanie środków ochrony indywidualnej i zbiorowej w celu zapobieżenia przeniesieniu na inne osoby biologicznych czynników chorobotwórczych;
  5. wykonywanie badań laboratoryjnych oraz analizę lokalnej sytuacji epidemiologicznej w celu optymalizacji profilaktyki i terapii antybiotykowej;
  6. prowadzenie kontroli wewnętrznej w zakresie realizacji działań zapobiegających szerzeniu się zakażeń i chorób zakaźnych.


Należy wskazać, iż katalog działań, określonych w art. 11 ust. 2 u.z.z.z. jest katalogiem otwartym, o czym świadczy użycie przez ustawodawcę pojęcia "w szczególności". Należy pamiętać także, iż przepisy prawne stanowią jedynie pewne ramy dla działań, których zakres oraz szczegółowa treść powinny być ustalane w oparciu przede wszystkim o aktualną wiedzę medyczną. Poszczególne działania będą uzależnione przede wszystkim od zakresu prowadzonej działalności, stopnia rozbudowania struktury organizacyjnej danej jednostki, a także od stopnia i rodzaju zagrożeń związanych z daną działalnością medyczną. Biorąc pod uwagę powyższe aspekty, a także częstotliwość występowania zakażeń szpitalnych, należy uznać, iż co do zasady szpitale należą do tych placówek ochrony zdrowia, które wymagają najbardziej rozbudowanych systemów służących przeciwdziałaniu zakażeniom. Powyższe znajduje odzwierciedlenie w przepisach art. 14 oraz art. 15 u.z.z.z., które nakładają na kierowników szpitali lub zespołów zakładów opieki zdrowotnej, w skład których wchodzi szpital, obowiązek wdrożenia i zapewnienia funkcjonowania systemu zapobiegania i zwalczania zakażeń szpitalnych. Podjęcie tych działań ma istotne znaczenie również w procesie uzyskiwania przez placówki medyczne certyfikatów jakości.

Zdefiniowanie ustawowych pojęć dotyczących procedur higieny

Jak wskazano powyżej procedury higieny są jednym z działań zapobiegających szerzeniu się zakażeń i chorób zakaźnych.
Zgodnie z powołanym wcześniej art. 11 ust. 2 pkt 3 u.z.z.z., działanie to polega na opracowaniu, wdrożeniu, a następnie nadzorowaniu procedur zapobiegającym zakażeniom i chorobom zakaźnym związanych z udzielaniem świadczeń zdrowotnych, w tym dekontaminacji skóry i błon śluzowych lub innych tkanek, wyrobów medycznych oraz powierzchni pomieszczeń i urządzeń.
W tym miejscu istotne jest zdefiniowanie niektórych pojęć, którymi posługuje się ustawa o zapobieganiu oraz zwalczaniu zakażeń i chorób zakaźnych u ludzi, niezbędnych do określania zakresu oraz treści procedur.

Definicje te zawiera przepis art. 2 u.z.z.z. Zgodnie z jego treścią, pojęcia użyte w tej ustawie oznaczają:

  • 1. choroby zakaźne - choroby, które zostały wywołane przez biologiczne czynniki chorobotwórcze, które ze względu na charakter i sposób szerzenia się stanowią zagrożenie dla zdrowia publicznego;
  • 2. biologiczny czynnik chorobotwórczy - posiadające zdolność wywoływania objawów chorobowych drobnoustroje komórkowe lub wytwarzane przez nie produkty, zewnętrzne i wewnętrzne pasożyty człowieka lub wytwarzane przez nie produkty, cząstki bezkomórkowe zdolne do replikacji lub przenoszenia materiału genetycznego, w tym zmodyfikowane genetycznie hodowle komórkowe lub wytwarzane przez nie produkty;
  • 3. dekontaminacja - proces niszczenia biologicznych czynników chorobotwórczych przez mycie, dezynfekcję i sterylizację;
  • 4. dezynfekcja - proces redukcji ilości biologicznych czynników chorobotwórczych przez zastosowanie metod fizycznych i chemicznych;
  • 5. sterylizacja - proces zniszczenia zdolnych do namnażania się form biologicznych czynników chorobotwórczych;
  • 6. zakażenie - wniknięcie do organizmu i rozwój w nim biologicznego czynnika chorobotwórczego;
  • 7. zakażenie szpitalne - zakażenie, które wystąpiło w związku z udzieleniem świadczeń zdrowotnych, w przypadku gdy choroba:
    • a) nie pozostawała w momencie udzielania świadczeń zdrowotnych w okresie wylęgania albo
    • b) wystąpiła po udzieleniu świadczeń zdrowotnych, w okresie nie dłuższym niż najdłuższy okres jej wylęgania.

Jak wynika z powyższego, ustawodawca nie wskazuje konkretnych metod zapobiegania zakażeniom, przykładowo metod sterylizacji czy dezynfekcji, określa jedynie cele, jakie powinny być osiągnięte np. zniszczenie form biologicznych czynników chorobotwórczych. Jest to uzasadnione z uwagi na stały postęp dokonujący się w medycynie oraz innych dziedzinach nauki. W związku z tym tak ważne dla skutecznego podejmowania działań zapobiegających szerzeniu się zakażeń i chorób zakaźnych jest oparcie ich na aktualnej wiedzy medycznej.

3. Zasady tworzenia procedur higienicznych

Istnieje wiele opracowań dotyczących zarówno zasad tworzenia, jak i zawartości merytorycznej procedur higieny. Należy pamiętać, iż zawartość procedur oraz ich rodzaj będzie uzależniona od profilu działalności danego podmiotu, w szczególności od rodzaju udzielanych świadczeń zdrowotnych.
Jak wcześniej wskazano, przepisy prawa dają jedynie ogólne wskazówki co do merytorycznej zawartości procedur higienicznych. Przy tworzeniu szczegółowych procedur należy opierać się w szczególności na aktualnej wiedzy medycznej, rekomendacjach stowarzyszeń naukowych, a także normach PN-EN.
Poniżej zostaną przedstawione najważniejsze założenia, stanowiące wyciąg z rekomendacji tworzenia procedur utrzymania czystości w zakładach opieki zdrowotnej opracowanych i uzgodnionych przez ekspertów ze Stowarzyszenia Pielęgniarek Epidemiologicznych i Polskiego Stowarzyszenia Czystości. Zgodnie z tymi rekomendacjami:

  1. procedury powinny być zdefiniowane i dostosowane do specyfiki każdej jednostki organizacyjnej, rzeczywistego poziomu zagrożenia i oczekiwanego efektu końcowego związanego z uzyskaniem bezpiecznego dla pacjenta i personelu poziomu czystości mikrobiologicznej. W trakcie opracowania procedur higienicznych należy uwzględnić warunki środowiskowe, podstawowe zasady związane z tworzeniem, opiniowaniem i zatwierdzaniem procedur dostosowując treść procedury do pewnego, ogólnie przyjętego schematu postępowania;
  2. każdą procedurę powinien opracowywać zespół specjalistów z danej dziedziny, znający zarówno teoretyczne założenia zawartych w procedurze zagadnień, jak i praktyczne zasady wykonania, tak aby możliwe było wykonanie procedury w codziennej praktyce. Najlepiej opracowana pod względem teoretycznym procedura, której z uwagi na warunki ogólne nie można zastosować w praktyce i która tym samym będzie wymagała jakichkolwiek modyfikacji, zamiast przynieść oczekiwane korzyści, może stać się powodem poważnych błędów;
  3. z uwagi na specyfikę środowiskową, obowiązujące w zakładach opieki zdrowotnej procedury higieniczne należy opracowywać, uwzględniając zarówno aktualny stan wiedzy medycznej (w zakresie mikrobiologii, epidemiologii, zasad profilaktyki i leczenia zakażeń), jak i typowo profesjonalną wiedzę techniczną (w zakresie podstaw chemii, fizyki i mechaniki). Ponadto, każda procedura higieniczna powinna być opracowana w oparciu o informacje zgodne z aktualnym stanem prawnym i obowiązującymi polskimi i europejskimi normami PN/EN;
  4. procedura powinna charakteryzować się czytelną i zwięzłą formą, zawierać definiujące podstawowe założenia procesu, definicje oraz szczegółowe schematy, umożliwiające szybkie wyszukanie właściwej informacji;
  5. szczegółowa treść procedur powinna obejmować następujące elementy: cel, przedmiot i zakres procedury, osoby odpowiedzialne za prawidłowe wykonanie procedury w praktyce, słowniczek definiujący podstawowe kryteria procesu oraz szczegółowe określenie wymagań w odniesieniu do wykonującego procedurę personelu, stosowanych środków ostrożności (łącznie z zasadami pierwszej pomocy), niezbędnego sprzętu i stosowanych preparatów chemicznych;
  6. w ramach zagadnień związanych z bezpieczeństwem i higieną pracy, procedura powinna uwzględniać informacje zawarte w kartach charakterystyki substancji niebezpiecznych oraz określać szczegółowy tryb postępowania w sytuacjach awaryjnych. Szczegółowy opis postępowania, najczęściej w formie graficznej, definiuje poszczególne etapy procedury. Dodatkowa informacja dotyczy zagadnień związanych ze sposobem dokumentowania zastosowania procedury w praktyce, formą jej dystrybucji w jednostce oraz opisu dodatkowych załączników (karta charakterystyki, ulotka informacyjna;
  7. bardzo istotne znaczenie ma sprawdzenie, a gdy jest to konieczne, dostosowanie, każdej procedury do rzeczywistych warunków i możliwości zakładu opieki zdrowotnej jako całości z jednoczesnym uwzględnieniem specyfiki każdej jednostki organizacyjnej. W tym celu, już na etapie opracowania procedur higienicznych, konieczna jest ścisła współpraca pomiędzy zespołem tworzącym procedury i przedstawicielem bezpośredniego odbiorcy usługi. Z tego powodu, nie ma procedur ogólnodostępnych, możliwych do zastosowania w każdym obszarze w tym samym zakresie, a o merytorycznej jakości procedur, decyduje m.in. jej niepowtarzalność;
  8. procedury higieniczne powinny ostatecznie zostać zaopiniowane i zatwierdzone pod kątem bezpieczeństwa epidemiologicznego;
  9. wdrożenie każdej procedury należy poprzedzić szkoleniem wszystkich osób wykonujących procedurę w praktyce. Szkolenie powinno być przeprowadzane przez merytorycznie przygotowanego pracownika, który sam jest dobrym specjalistą i posiada umiejętności dydaktyczne, oraz zna potrzeby i trudności związane z wykonywaniem pracy;
  10. ostatnim, lecz nie mniej ważnym warunkiem, gwarantującym wykonanie procedury w praktyce, jest nie tylko całodobowa dostępność wszystkich wykonujących i nadzorujących je osób do przedstawionych w formie pisemnej procedur, ale także zabezpieczenie niezbędnych do prawidłowego wykonania procedur: sprzętu, detergentów i preparatów dezynfekujących oraz środków ochrony indywidualnej.


Przykładowa procedura higieniczna dotycząca personelu medycznego

  • I. Właściwe przygotowanie rąk do pracy oraz odpowiednia ich higiena:
    • 1) podczas pracy nie nosi się biżuterii;
    • 2) paznokcie muszą być krótkie;
    • 3) zranienia, otarcia należy zabezpieczyć wodoodpornym opatrunkiem;
    • 4) ręce należy myć:
      • przed przystąpieniem do pracy;
      • przed przyjęciem pacjenta;
      • przed założeniem rękawiczek;
      • po zdjęciu rękawiczek i fartucha;
      • gdy rękawiczki zostaną zanieczyszczone krwią lub uszkodzone;
      • przed jedzeniem, piciem oraz paleniem;
      • po skorzystaniu z toalety;
      • po zakończonym dniu pracy.
  • 5) obowiązuje mycie rąk higieniczne i higieniczna dezynfekcja;
  • 6) przed zabiegami chirurgicznymi obowiązuje mycie i dezynfekcja chirurgiczna oraz stosowanie sterylnych rękawiczek;
  • 7) przed nałożeniem preparatu dezynfekcyjnego - ręce należy osuszyć;
  • 8) punkt mycia rąk oddzielny od punktu mycia narzędzi;
  • 9) punkt mycia rąk wyposażony w:
    • baterię uruchamianą bez dotyku dłonią;
    • dozownik na mydło płynne;
    • dozownik na preparat do dezynfekcji rąk;
    • podajnik na ręczniki jednorazowego użycia;
    • kosz na użyte ręczniki.
  • 10) dozowniki muszą być opisane;
  • 11) nie można uzupełniać zawartości dozowników poprzez dolewanie;
  • 12) dozowniki przed ponownym napełnieniem muszą być umyte, wyparzone i osuszone;
  • 13) podczas pracy ręce muszą być osłonięte rękawiczkami, które zmieniamy po każdym pacjencie oraz w przypadku ich zanieczyszczenia krwią lub uszkodzenia;
  • 14) rękawiczek jednorazowego użycia nie można stosować wielokrotnie;
  • 15) brak zmiany rękawiczek i brak mycia rąk - przyczyną powstania korzystnego dla drobnoustrojów środowiska sprzyjającego ich rozwojowi i wzrostowi - konsekwencją jest podrażnienie skóry rąk oraz możliwość wystąpienia zanokcicy paznokciowej wywołanej wirusem Herpes Simplex;
  • 16) mycie rąk i ich dezynfekcję należy prowadzić wg techniki Ayliffe.
  • (...)


Godlewska Katarzyna