Odpowiedzialność cywilna lekarza działającego bez zgody pacjenta za wyrządzoną szkodę

Zgodnie z art. 415 1 ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. - Kodeks cywilny (Dz. U. Nr 16, poz. 93 z późn. zm.) każdy, kto z winy swej wyrządził drugiemu szkodę, obowiązany jest do jej naprawienia. Za szkodę odpowiada zatem osoba, której zawinione zachowanie jest źródłem powstania tej szkody, przy czym zachowanie to może polegać zarówno na działaniu, jak i zaniechaniu działania, do którego sprawca był zobowiązany. Szkodą w rozumieniu cytowanego przepisu jest natomiast każdy uszczerbek w dobrach prawnie chronionych i może przybrać postać uszczerbku materialnego na osobie lub mieniu (szkody majątkowej), bądź krzywdy rozumianej jako cierpienia fizyczne i krzywda moralna (szkody niemajątkowej).

1. Ogólne zasady odpowiedzialności cywilnej lekarza

Źródłem odpowiedzialności cywilnej lekarza może być zatem czyn niedozwolony w sytuacji, gdy jego zachowaniu, będącemu działaniem bądź zaniechaniem, można przypisać sprzeczność z prawem, z zasadami etyki lekarskiej lub zasadami współżycia społecznego, prowadzącym do wyrządzenia pacjentowi szkody. Szkoda może zostać wyrządzona bezpośrednio pacjentowi, ale też w wyniku śmierci pacjenta - małżonkowi czy dzieciom, jako osobom pośrednio poszkodowanym. W razie śmierci poszkodowanego, szkodą są bowiem straty, jakie wskutek tego ponoszą osoby trzecie, tj. między innymi uszczerbek majątkowy wynikły z utraty środków utrzymania, pogorszenie sytuacji życiowej.

Sprawcy szkody można przypisać winę wówczas, gdy jego zachowanie zarówno obiektywnie, jak i subiektywnie jest niewłaściwe.
Obiektywnym elementem winy w zachowaniu lekarza będzie naruszenie obowiązujących przepisów lub reguł wynikających z zasad wiedzy medycznej i doświadczenia zawodowego skutkujące uchybieniem szeroko rozumianym obowiązkom zawodowym. Subiektywny element winy jest ujemną oceną zachowania lekarza, niezgodnego z obowiązującymi go przepisami, zasadami i regułami postępowania. Wina lekarza może przejawiać się pod postacią niedbalstwa w sytuacji, gdy zachowaniu lekarza nie można przypisać cech należytej staranności wymaganej w konkretnych okolicznościach. Skutkujące odpowiedzialnością cywilną niedbalstwo polega więc na niedołożeniu wysokiej miary wiedzy i staranności. W tym miejscu trzeba wskazać, iż w celu ustalenia stopnia staranności zachowania lekarza w konkretnej sprawie przyjmuje się abstrakcyjny wzorzec postępowania w tego typu warunkach i porównuje z nim postępowanie danego lekarza, przy czym w zależności od tego, czy chodzi o lekarza ogólnego, czy o specjalistę wzorzec ten jest odpowiednio zmodyfikowany. Jeżeli zachowanie lekarza nie odbiega od tak ustalonego wzorca, nie można przypisać winy lekarzowi. Należy podkreślić, że lekarz odpowiada nie tylko za winę w samym procesie leczenia, ale również za wszelkiego rodzaju zaniechania i zaniedbania, jak nieprzeprowadzenie właściwych i koniecznych badań, czy niepoinformowanie pacjenta o potrzebie przeprowadzenia właściwych badań.

Zasadnicze znaczenie dla stwierdzenia odpowiedzialności cywilnej lekarza ma ustalenie, czy pomiędzy zawinionym zachowaniem lekarza, a zaistniałą szkodą zachodzi związek przyczynowy. Przyjmuje się, że w razie, gdy stanowiące przyczynę szkody zachowanie lekarza ma znamiona zaniechania, związek przyczynowy polega na tym, że gdyby doszło do wymaganego w danych okolicznościach działania, szkoda nie powstałaby. Zobowiązany do odszkodowania ponosi odpowiedzialność tylko za normalne następstwa zaniechania, z którego szkoda wynikła. Należy mieć równocześnie na uwadze, iż na powstanie szkody może mieć wpływ wiele czynników, zatem niezbędne jest precyzyjne ustalenie, jaki wpływ na powstanie szkody miało w takich okolicznościach zaniechanie lekarza. Z orzecznictwa Sądu Najwyższego nie wynika obowiązek ustalenia przez sąd w sposób pewny związku przyczynowego pomiędzy zachowaniem lekarza, a powstałą szkodą. Wystarczające jest natomiast stwierdzenie wysokiego stopnia prawdopodobieństwa, że między zaniedbaniem, a szkodą zachodzi związek przyczynowy (orzeczenie SN z dnia 17 czerwca 1969 roku, II CR 165/69, OSPiKA 1969/7-8/155, orzeczenie SN z dnia 5 lipca 1967 roku, I PR 74/67, OSN 1968/2/26).

2. Zgoda pacjenta

Główną podstawą działania lekarza jest zgoda pacjenta, a w przypadku małoletnich lub osób niezdolnych do świadomego wyrażania woli - zgoda ich przedstawiciela ustawowego lub faktycznego opiekuna albo sądu opiekuńczego. Działanie bez uzyskania zgody lub z przekroczeniem zakresu zgody, może skutkować poniesieniem przez lekarza odpowiedzialności cywilnej, nawet jeżeli działał zgodnie z zasadami sztuki lekarskiej. Zgodnie bowiem z art. 16 ustawy z dnia 6 listopada 2008 r. o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta (Dz. U. Nr 52, poz. 417 z późn. zm.; dalej jako: u.p.p.) pacjent ma prawo do wyrażenia zgody na udzielenie określonych świadczeń zdrowotnych lub odmowy takiej zgody, po uzyskaniu informacji o swoim stanie zdrowia, rozpoznaniu, proponowanych oraz możliwych metodach diagnostycznych i leczniczych dających się przewidzieć następstwach ich zastosowania albo zaniechania, wynikach leczenia oraz rokowaniu. Pacjent ma wówczas prawo do wyrażenia zgody na przeprowadzenie badania lub udzielenie innych świadczeń zdrowotnych przez lekarza (art. 17 ust. 1 u.p.p.).

Konieczność podejmowania przez lekarza działań medycznych na osobie pacjenta za zgodą jego lub innej uprawnionej osoby oznacza, że lekarz powinien najpierw udzielić odpowiednich informacji o celu i naturze interwencji, jej konsekwencjach i ryzyku. Osoba zainteresowana może w każdym czasie swobodnie cofnąć swoją zgodę, bowiem możność decydowania pacjenta o sobie, o podjęciu lub kontynuowaniu leczenia jest jednym z jego podstawowych praw.
Podkreślić należy, że akceptacja kończy się, jeżeli w postępowaniu lekarza można się dopatrzyć winy. Nie można przyjąć, że chory obejmuje zgodą szkodę wynikłą z niedbalstwa lub innego zawinionego działania lekarza. Pacjent zakłada bowiem, że postępowanie lekarza cechuje wysoki stopień staranności i zgodności z zasadami wiedzy medycznej. Jeśli mimo to powstanie szkoda, to lekarz odpowie za nią jedynie w przypadku niedołożenia należytej staranności w leczeniu.
(...)