1. Konstrukcja kary umownej

Zgodnie z przepisem art. 483 § 1 ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. - Kodeks cywilny (Dz. U. Nr 16, poz. 93 z późn. zm.) - dalej k.c. można zastrzec w umowie, że naprawienie szkody wynikłej z niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania niepieniężnego nastąpi przez zapłatę określonej sumy (kara umowna). Jak stanowi zaś art. 483 § 2 k.c. dłużnik nie może bez zgody wierzyciela zwolnić się z zobowiązania przez zapłatę kary umownej.
Konstrukcja przepisu art. 483 k.c. dopuszcza zatem zastrzeżenie, na podstawie którego naprawienie szkody wynikającej z niewykonania zobowiązania w ogóle bądź też wynikającej z nienależytego wykonania zobowiązania o charakterze niepieniężnym następować będzie przez zapłatę określonej sumy. Źródłem takiego zastrzeżenia jest umowa, a więc dwustronna czynność prawna. W tym miejscu podnieść należy, co istotne dla niniejszych rozważań, iż zgodnie z ugruntowanym w doktrynie cywilistycznej poglądem, możliwe jest również zastrzeganie kary umownej w postanowieniach wzorców umownych. Stanowisko takie zyskuje zresztą uzasadnienie również w orzecznictwie sądowym. W wyroku z dnia 9 września 1970 r. (I CR 362/70) Sąd Najwyższy podkreślił, iż za wątpliwe uznać należy stanowisko, zgodnie z którym dla zastrzeżenia kary umownej nie wystarczy włączenie do umowy wzorca przewidującego karę umowną. W wyroku z dnia 20 czerwca 2007 r. (I CSK 125/07) Sąd Najwyższy, dopuszczając możliwość zastrzegania kary umownej w postanowieniach wzorców umownych, wskazał jedynie, iż "nie jest dozwolone zastrzeganie we wzorcu umownym kary umownej rażąco wygórowanej".
Konstrukcja kary umownej przewidziana przepisem art. 483 k.c. zakłada, że naprawienie szkody wynikłej z niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania niepieniężnego nastąpi przez zapłatę określonej sumy. Użycie sformułowania "zapłata określonej sumy" równoznaczne jest zatem z koniecznością wyrażenia kary umownej w sposób kwotowy i to już w chwili jej zastrzegania. Pamiętać jednak należy, iż w zgodzie z powyższym wnioskiem pozostaje możliwość posługiwania się innymi miernikami przy obliczaniu wielkości kary umownej np. procentową wartością umowy, jeśli tylko samo ustalenie wysokości kary umownej sprowadzać się będzie do wykonania prostej czynności o charakterze arytmetycznym.
Jako że jednym z celów kodeksowej konstrukcji kary umownej ma być znaczące uproszczenie dochodzenia roszczeń wierzyciela, wierzyciel domagający się zapłaty zastrzeżonej kary umownej ma obowiązek wykazać jedynie istnienie i treść stosunku zobowiązaniowego łączącego go z dłużnikiem, a także fakt niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania. Obowiązkiem wierzyciela nie jest natomiast wykazywanie szkody. W orzecznictwie podnoszony jest również o wiele dalej idący pogląd, zgodnie z którym zastrzeżenie kary umownej na wypadek niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania nie zwalnia dłużnika z obowiązku jej zapłaty nawet w razie wykazania, że wierzyciel nie poniósł szkody (wyrok Sądu Najwyższego z dnia 4 grudnia 2003 r., II CK 160/02).
Omawiając tematykę kary umownej wskazać również należy, iż zakres odpowiedzialności z tytułu kary umownej pokrywa się w pełni z zakresem ogólnej kodeksowej odpowiedzialności kontraktowej dłużnika, Dłużnik zobowiązany więc do zapłaty kary umownej może bronić się zarzutem, że niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania było następstwem okoliczności, za które nie ponosi on odpowiedzialności. Podkreślić jednak należy, że dłużnik może przyjąć w umowie odpowiedzialność za niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania także z powodu oznaczonych, niezawinionych okoliczności i nie ma przeszkody, aby strony umówiły się, żeby odszkodowanie z tego tytułu przybrało wtedy postać kary umownej. Zgodnie z tezą wyroku Sądu Apelacyjnego w Katowicach z dnia 28 września 2010 r. (V ACa 267/10), w sytuacji gdy strony umowy zastrzegły w sposób wyraźny i jednoznaczny, że na rzecz wierzyciela zastrzeżona została kara umowna również za niezawinione niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania, dłużnik nie może podnosić zarzutu, że niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania umownego powstało na skutek okoliczności, za które nie ponosi on odpowiedzialności. Rzecz jasna okoliczności te mogą być brane pod uwagę przy ocenie, czy istnieje podstawa do miarkowania kary umownej. Zgodnie bowiem z przepisem art. 484 § 2 k.c. podstawą miarkowania kary umownej jest wykonanie zobowiązania w znacznej części oraz jej rażące wygórowanie. Pamiętać bowiem należy, iż kara umowna jest jedynie surogatem odszkodowania zastrzeżonym w określonej wysokości i nie może tym samym prowadzić do nieuzasadnionego wzbogacenia wierzyciela.
 

2. Podstawa nałożenia kary umownej

Zgodnie z postanowieniami umów o udzielanie świadczeń opieki zdrowotnej w poszczególnych rodzajach świadczeń zdrowotnych zawieranych przez NFZ z podmiotami wykonującymi działalność leczniczą, których to wzory umów stanowią załączniki do zarządzeń Prezesa NFZ w sprawie określenia warunków zawierania i realizacji umów w poszczególnych rodzajach świadczeń, w przypadku niewykonania lub nienależytego wykonania umowy, z przyczyn leżących po stronie świadczeniodawcy, oddział wojewódzki NFZ może nałożyć na świadczeniodawcę karę umowną.
Podobnie w przypadku wystawienia recept osobom nieuprawnionym lub też w przypadkach nieuzasadnionych, oddział wojewódzki NFZ może nałożyć na świadczeniodawcę karę umowną stanowiącą równowartość nienależnej refundacji cen leków dokonanych na podstawie recept wraz z odsetkami ustawowymi od dnia dokonania refundacji. Z kolei w przypadku wystawienia zleceń na zaopatrzenie w wyroby medyczne będące przedmiotami ortopedycznymi oraz środki pomocnicze finansowane w całości lub w części przez NFZ, osobom nieuprawnionym lub w przypadkach nieuzasadnionych, oddział wojewódzki NFZ może nałożyć na świadczeniodawcę karę umowną stanowiącą równowartość kwoty nienależnego finansowania wraz z odsetkami ustawowymi od dnia dokonania refundacji.
W tym miejscu, omawiając treść postanowień umów o udzielanie świadczeń opieki zdrowotnej w poszczególnych rodzajach świadczeń zdrowotnych w części odnoszącej się do kar umownych, należy zwrócić uwagę na brzmienie przepisu art. 484 k.c., zgodnie z którym w razie niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania kara umowna należy się wierzycielowi w zastrzeżonej na ten wypadek wysokości bez względu na wysokość poniesionej szkody, zaś żądanie odszkodowania przenoszącego wysokość zastrzeżonej kary nie jest dopuszczalne, chyba że strony inaczej postanowiły. Jednoczesna analiza samych tylko wzorów umów o udzielanie świadczeń opieki zdrowotnej zawieranych przez NFZ z podmiotami wykonującymi działalność leczniczą prowadzi tutaj do wniosku, iż w niektórych przypadkach NFZ uprawniony byłby, w razie niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania przez świadczeniodawcę, do dochodzenia odszkodowania przewyższającego wysokość kary umownej (leczenie szpitalne), a w niektórych możliwość taka, z uwagi na brak wyraźnego zastrzeżenia umownego, byłaby wyłączona (ambulatoryjna opieka specjalistyczna czy świadczenia pielęgnacyjne i opiekuńcze w ramach opieki długoterminowej). Wzorce umów wprowadzane przepisami zarządzeń Prezesa NFZ wprowadzałaby zatem swoisty dualizm, dopuszczający zarówno funkcjonowanie konstrukcji kary umownej zaliczalnej, dzięki której wierzyciel może dochodzić odszkodowania uzupełniającego na zasadach ogólnych oraz kary umownej alternatywnej, sugerującej konieczność dokonania wyboru pomiędzy żądaniem kary umownej a żądaniem odszkodowania na zasadach ogólnych. Stanowisko takie uznać jednak należy za nieuprawnione. Wyraźnie bowiem podkreślić należy, iż zgodnie z treścią umów o udzielanie świadczeń opieki zdrowotnej, w zakresie nieuregulowanym umowami, stosuje się przepisy Ogólnych warunków umów o udzielanie świadczeń opieki zdrowotnej, stanowiących załącznik do rozporządzenia Ministra Zdrowia z dnia 6 maja 2008 r. w sprawie ogólnych warunków umów o udzielanie świadczeń opieki zdrowotnej (Dz. U. z 2008 r. Nr 81, poz. 484). Jak stanowi zaś przepis § 29 ust. 7 Ogólnych warunków umów o udzielanie świadczeń opieki zdrowotnej, NFZ w każdym przypadku uprawniony jest do dochodzenia odszkodowania przewyższającego wysokość kary umownej.
Niezależnie od powyższych ustaleń w zakresie ostatecznego charakteru kary umownej, wszystkie kary, o których mowa w postanowieniach umów o udzielanie świadczeń opieki zdrowotnej nakładane są w trybie i na zasadach określonych w Ogólnych warunkach umów o udzielanie świadczeń opieki zdrowotnej.
I tak zgodnie z treścią § 29 Ogólnych warunkach umów o udzielanie świadczeń opieki zdrowotnej umowa o udzielanie świadczeń opieki zdrowotnej może zawierać zastrzeżenie o karze umownej w razie stwierdzenia niewykonania lub nienależytego wykonania umowy, i to z przyczyn leżących po stronie świadczeniodawcy. Co istotne, wysokość kary umownej ustala się z uwzględnieniem kwoty zobowiązania określonej w umowie o udzielanie świadczeń opieki zdrowotnej oraz rodzaju i wagi stwierdzonych nieprawidłowości, przy czym w razie stwierdzenia podczas kontroli naruszeń, które zostały stwierdzone również w kontrolach przeprowadzonych uprzednio w czasie obowiązywania umowy, wysokość kary umownej w przypadku powtarzającego się naruszenia ustala się jako kwotę wyższą od ustalonej uprzednio.
Użycie przez normodawcę sformułowania "w razie stwierdzenia podczas kontroli naruszeń" sugerować mogłoby, iż jedynie czynności kontrolne prowadzone w trybie przepisów art. 64 ustawy z dnia 27 sierpnia 2004 r. o świadczeniach opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych (tekst jedn.: Dz. U. z 2008 r. Nr 164, poz. 1027 z późn. zm.) - dalej u.ś.o.z. prowadzić mogą do wniosków o niewykonaniu lub nienależytym wykonaniu zobowiązań umownych. Tymczasem wnioski takie mogą być wywodzone przez Narodowy Funduszu Zdrowia również na podstawie monitorowania realizacji umów o udzielanie świadczeń opieki zdrowotnej, o której to mowa w przepisie art. 107 ust. 5 pkt 12 lit. b u.ś.o.z.
Zgodnie z przyjętym w Ogólnych warunkach umów o udzielanie świadczeń opieki zdrowotnej trybem nakładania kar umownych dyrektor oddziału wojewódzkiego NFZ określa każdorazowo, w wezwaniu do zapłaty, wysokość kary umownej oraz termin zapłaty, który nie może być krótszy niż 14 dni od dnia wezwania. W przypadku gdy termin określony w wezwaniu do zapłaty przypadnie wcześniej niż termin dokonania kolejnej płatności przez NFZ, świadczeniodawca jest zobowiązany do dokonania zlecenia przelewu w dniu dokonania płatności przez NFZ. W razie bezskutecznego upływu oznaczonego terminu, o którym mowa wyżej, dyrektor oddziału wojewódzkiego NFZ ma prawo potrącania kar umownych wraz z ustawowymi odsetkami z przysługujących świadczeniodawcy należności. Wskazać również należy, iż zgodnie z § 29 ust. 6 Ogólnych warunków umów o udzielanie świadczeń opieki zdrowotnej, w przypadku wyczerpania procedury, o której mowa w art. 64, 160 i 161 u.ś.o.z. (procedura kontrolna oraz procedura związana z zażaleniem na czynność dyrektora oddziału wojewódzkiego NFZ), oddziałowi wojewódzkiemu NFZ przysługuje prawo do dokonania potrącenia kary umownej wraz z odsetkami ustawowymi z należności przysługującej świadczeniodawcy. Odsetki ustawowe nie przysługują jednak NFZ za okres od dnia, w którym upłynął termin określony w ustawie do rozpatrzenia zażalenia na czynności dyrektora oddziału wojewódzkiego NFZ, do dnia jego rozpatrzenia.
Omawiając podstawy nakładania kar umownych wynikających z umów o udzielanie świadczeń opieki zdrowotnej zwrócić również należy uwagę na brzmienie przepisu § 31 Ogólnych warunków umów o udzielanie świadczeń opieki zdrowotnej, zgodnie to z którym umowa może zawierać zastrzeżenie, że w przypadku wystawienia recept osobom nieuprawnionym lub w przypadkach nieuzasadnionych oddział wojewódzki NFZ może nałożyć na świadczeniodawcę karę umowną stanowiącą równowartość nienależnych refundacji cen leków dokonanych na podstawie recept wraz z odsetkami ustawowymi od dnia dokonania refundacji. Przepis powyższy znajduje również odpowiednie zastosowanie w odniesieniu do wyrobów medycznych będących przedmiotami ortopedycznymi oraz środkami pomocniczymi, finansowanych w całości lub w części przez NFZ. W takich przypadkach wysokość i termin zapłaty kary umownej, oddział wojewódzki NFZ określa w pisemnym wezwaniu do zapłaty, z tym jednak zastrzeżeniem, iż wyznaczony przez oddział wojewódzki NFZ termin zapłaty kary nie może być krótszy niż 14 dni od dnia wezwania.
Na zakończenie rozważań w przedmiocie podstaw do nakładania kar umownych wynikających z umów udzielanie świadczeń opieki zdrowotnej podkreślić należy, iż roszczenie o zapłatę kary umownej jest roszczeniem niezależnym od żądania przez Narodowy Fundusz Zdrowia zwrotu nienależnych środków finansowych. Jak stanowi bowiem przepis § 28 Ogólnych warunków umów o udzielanie świadczeń opieki zdrowotnej w przypadku stwierdzenia przez oddział wojewódzki NFZ przekazania świadczeniodawcy nienależnych środków finansowych, kwota przekazanych środków podlega zwrotowi w terminie 14 dni od dnia otrzymania wezwania do ich zwrotu. Powyższe oznacza, iż działanie świadczeniodawcy może stanowić w określonych okolicznościach jednocześnie podstawę do sformułowania wezwania do zwrotu nienależnych środków finansowych oraz podstawę do nałożenia kary umownej z tytułu np. przedstawienia przez świadczeniodawcę danych niezgodnych ze stanem faktycznym, na podstawie których NFZ dokonał płatności nienależnych środków finansowych.
(...) 

Fragment komentarza zamieszczonego w całości w publikacji Serwis Prawo i Zdrowie