NIK sprawdziła, w jakich warunkach pracują pracownicy socjalni oraz czy organizacja i warunki ich pracy w gminach pozwalają im na skuteczną realizację zadań ustawowych.

Ośrodki pomocy społecznej starają się prawidłowo organizować pracę. Jednak liczba zadań własnych i zleconych gmin w tym obszarze przekracza ich możliwości kadrowe i finansowe. W rezultacie pomoc udzielana jest na podstawowym poziomie, niemal wyłącznie dla najbardziej potrzebujących, do kwoty wcześniej zaplanowanych środków budżetowych i w sytuacjach interwencyjnych.

Według danych GUS wskaźniki ubóstwa w Polsce w ostatnich latach spadają. Od 2014 r. spada także poziom tzw. skrajnego ubóstwa . Jednak dochody poniżej minimum socjalnego (określonego przez GUS na poziomie 582 zł na osobę samotnie gospodarującą i 392,75 zł na osobę w rodzinie) wykazało w 2017 roku 4,3 proc. osób w badanych przez GUS gospodarstwach domowych (37 tys.). Oznacza to, że ok. 1 milion 700 tys. osób - przynajmniej oficjalnie - uzyskiwało dochody poniżej progu skrajnego ubóstwa.

Według danych GUS z pomocy społecznej w 2017 r. korzystało ok. 2,2 mln osób, czyli 5,7% ogółu mieszkańców Polski.

 

2,5 tys. ośrodków pomocy społecznej i prawie 20 tys. pracowników socjalnych

Zadania z zakresu pomocy społecznej są realizowane głównie przez organy administracji samorządowej. W przyjętym w Polsce systemie pomocy społecznej gminy swoje zadania realizują głównie przez ośrodki pomocy społecznej. Dwa i pół tysiąca ośrodków funkcjonujących w Polsce zatrudnia ok. 19 610 pracowników socjalnych .

NIK sprawdziła, w jakich warunkach pracują pracownicy socjalni oraz czy organizacja i warunki ich pracy w gminach pozwalają im na skuteczną realizację zadań ustawowych. W wyniku porozumienia Prezesa NIK z Generalnym Inspektorem Pracy, kontrola została przeprowadzona równolegle przez obie instytucje. Inspektorzy pracy weszli w II połowie 2018 r. do ośrodków pomocy społecznej wytypowanych przez NIK i zbadali warunki pracy w nich w zakresie swoich uprawnień.

Kontrola objęła 24 ośrodki pomocy społecznej, w których zatrudnionych było 468 pracowników socjalnych. Ponadto w ogólnopolskim badaniu ankietowym przeprowadzonym przez NIK wzięło udział 4206 z 19 610 pracowników socjalnych, czyli niemal jedna czwarta wszystkich zatrudnionych. To największe tego typu badanie środowiska pracowników socjalnych w Polsce.

Co o swojej pracy mówią pracownicy socjalni?

Badanie ankietowe pokazało, że mimo dużej odpowiedzialności, która spoczywa na pracownikach socjalnych, często czują się niedoceniani. Większość z nich odczuwa przeciążenie pracą, spowodowane nadmiarem środowisk objętych opieką, rozbudowaną sprawozdawczością oraz ograniczeniami finansowymi. Odbija się to  na jakość i skuteczności ich pracy. Frustrację wywołują też zarobki oraz brak uznania i szacunku społecznego. Aż 64,6% pracowników socjalnych z 4206 ankietowanych przez NIK ocenia, że nie spotyka się z uznaniem i szacunkiem społecznym w związku z wykonywaną pracą.

Czytaj w LEX: Istota i znaczenie superwizji w pracy socjalnej >

Pracowników socjalnych jest zbyt mało. Aż 16 z 24 skontrolowanych ośrodków pomocy społecznej nie spełniało wymogu ustawy o pomocy społecznej zatrudnienia jednego pracownika socjalnego na 50 rodzin lub osób samotnie gospodarujących objętych pomocą socjalną. Niektórzy zamiast ustawowymi 50, musieli zajmować się ponad 150 beneficjentami.  Z danych ogólnopolskich Ministerstwa Rodziny, Pracy i Polityki Społecznej, że w 2017 r. blisko połowa ośrodków (46%) przekroczyła ten wskaźnik.

Pracownicy socjalni są przeciążeni pracą. Realizują zadania z kilkudziesięciu ustaw. W każdym miesiącu pracownik socjalny w skontrolowanych ośrodkach przeprowadzał średnio 20-30 wywiadów środowiskowych, kilkadziesiąt razy wychodził w teren, rozpatrywał kilkadziesiąt wniosków, brał udział w kilku interwencjach, kontaktował się z ok. 10 instytucjami oraz uczestniczył w realizacji co najmniej 1-2 programów i projektów gminnych lub krajowych. Na nadmiar pracy biurowej i zbyt dużą liczbę podopiecznych wskazało 84 % z 4206 pracowników socjalnych, którzy wzięli udział w ankiecie NIK. Przez to nie mają wystarczającej ilości czasu na prowadzenie pracy socjalnej.

Czytaj też: Nowe stanowiska w pomocy społecznej - zarobki minimum 2100 złotych >

Nie wiadomo, kto i czego potrzebuje

W obecnym systemie pomocy społecznej nie są badane i wykazywane prawdziwe potrzeby społeczne w gminach. Prognozy dotyczące liczby osób wymagających wsparcia na kolejny rok określane są głównie na podstawie statystyk i z góry określonych ram finansowych narzuconych przez władze gminy, a nie rzeczywistego rozpoznania potrzeb społecznych. Nie spełniają swojej roli gminne strategie rozwiązywania problemów społecznych, głównie z powodu braków merytorycznych w  dziewięciu ze skontrolowanych ośrodków. Nie odzwierciedlały rzeczywistych potrzeb społecznych i nie zawierały wskaźników pozwalających na ocenę realizacji zadań. W dwóch skontrolowanych ośrodkach takich dokumentów w ogóle nie było.  Pomoc udzielana jest głównie na wniosek, ośrodki nie prowadzą rejestru osób potrzebujących, które nie są nią objęte. Zarówno w ośrodkach kontrolowanych jak i w ogólnopolskiej ankiecie pracownicy socjalni przyznawali, że w ich rejonach z różnych powodów są osoby wymagające pomocy, które z niej nie korzystają. Stwierdziło tak aż 60,9% (2263 z 4206) ankietowanych pracowników socjalnych, a kolejne 27,1% (1140) badanych podało, że tego nie wie. Jako główne przyczyny nieudzielania pomocy wskazali niechęć potrzebujących, którzy nie składają wniosków oraz niedostosowane procedury do realiów.

Czytaj w LEX: Przykłady dobrych oraz złych praktyk - z perspektywy superwizora >

System pomocy społecznej nie jest skuteczny

Świadczy o tym odsetek od 30 do 88% osób korzystających z pomocy społecznej w skontrolowanych ośrodkach w sposób długotrwały (powyżej trzech lat). Oznacza to, że były stałymi podopiecznymi gminy. W ciągu ostatnich dwóch lat statystyki wykazywały spadek liczby osób korzystających z pomocy społecznej, ale ich usamodzielnianie się rzadziej następowało w wyniku pracy socjalnej, a częściej z powodu poprawy sytuacji finansowej, m.in. z tytułu pobierania świadczenia 500+, uzyskania prawa do emerytury lub renty, osiągnięcia wieku 18 lat i wyjazdu za granicę.

Sprawdź w LEX: Czy wywiad w sprawie DPS powinien przeprowadzać OPS właściwy według miejsca przebywania dziecka? >

Wyposażenie i narzędzia pracy pracowników socjalnych nie wystarczają do sprawnego wykonywania zadań. Tylko 22 % ankietowanych potwierdziło, że ma do dyspozycji służbowy telefon komórkowy,  14 % nie ma własnego komputera. Aż 22 % napisało ankietach, że nie ma dostępu do elektronicznych baz pozwalających na ustalanie i weryfikowanie informacji o wnioskodawcach. Pozostali mieli dostęp do poszczególnych baz, ale w ograniczonym zakresie. Respondenci wskazywali jednocześnie na zawodność i częste zawieszanie się systemu informatycznego.

Sprawdź w LEX: Jakie kwalifikacje niezbędne są do dopuszczenia do szkolenia dla superwizorów pracy socjalnej? >

Praca pracownika socjalnego, zarówno w biurze jak i w terenie wiąże się z wieloma zagrożeniami

W 10 (z 24) ośrodkach warunki pracy były niezgodne z przepisami BHP. W jednej z jednostek kontroler NIK w związku ze złym stanem budynku, w którym mieścił się OPS, zawiadomił kierownika jednostki oraz inspektora nadzoru budowlanego o zagrożeniu dla życia i zdrowia ludzi. W swojej pracy, zarówno w biurze jak i w terenie, pracownicy socjalni byli narażeni na kontakt z agresją fizyczną (prawie 50% ankietowanych), ale głównie werbalną (86%). W biurze  37% nie czuło się bezpiecznie, a aż 66% w terenie. Prawie jedna piąta (19%) zaraziło się podczas pracy różnymi chorobami.

Czytaj w LEX: Superwizja własnej pracy zawodowej jako ciągły i pogłębiony proces psychoedukacyjny >

Tymczasem aż w 17 z 24 skontrolowanych OPS pracodawca nie opracował ocen ryzyka zawodowego dla tego stanowiska pracy. Nie zapewnił też podstawowych środków bezpieczeństwa. Tylko w sześciu skontrolowanych ośrodkach zainstalowano monitoring wizyjny, a w 10 przycisk antynapadowy. W dziewięciu nie stosowano żadnych zabezpieczeń. Ponadto w 16 jednostkach brakowało rozwiązań na rzecz przeciwdziałania mobbingowi i dyskryminacji.

 

Słabe zarobki to duży problem

Pracownicy socjalni maja zbyt niskie wynagrodzenia, nieadekwatne do wykonywanych zadań i niekonkurencyjne na rynku pracy. Aż 99% ankietowanych przez NIK pracowników socjalnych stwierdziło, że ich wynagrodzenie wraz z dodatkiem za pracę w terenie i nagrodami nie spełnia roli motywującej do lepszej pracy. Wg badań MRPiPS przeciętne miesięczne wynagrodzenie pracownika socjalnego w 2017 r. wyniosło 3292 zł . Wynagrodzenia tej grupy zawodowej nie były konkurencyjne na rynku pracy. Niektórzy podopieczni ośrodków uzyskiwali więcej w formie świadczeń z pomocy społecznej niż zarabiał pracownik socjalny. Jeden z podopiecznych otrzymał miesięczne świadczenia w łącznej wysokości 8362 zł. 

W skontrolowanych OPS pracownicy socjalni posiadali wymagane prawem kwalifikacje. Niewystarczająco zapewniano im jednak warunki rozwoju zawodowego. W 21 ośrodkach NIK stwierdziła brak poradnictwa oraz szkoleń, zwłaszcza w zakresie rozwoju osobistego i superwizji.

Sprawdź w LEX: Czy w ośrodku pomocy społecznej zatrudniającym mniej niż 20 pracowników należy wprowadzić regulamin pracy w jednym dokumencie? >

Wnioski pokontrolne

W wyniku kontroli NIK sformułowała szereg wniosków do Ministra Rodziny, Pracy i Polityki Społecznej i samorządów gminnych. Są wśród nich m.in.:

  • ograniczenie liczby obowiązkowych dokumentów przedstawianych corocznie przez ośrodki pomocy społecznej radzie gminy,
  • zapewnienie odpowiedniej liczby superwizorów
  • zracjonalizowanie zasad i częstotliwości sporządzania przez pracowników socjalnych aktualizacji rodzinnych wywiadów środowiskowych
  • usprawnienie systemu teleinformatycznego
  • opracowanie lub udostępnienie na zasadach dobrych praktyk wzoru gminnej strategii rozwiązywania problemów społecznych,
  • opracowanie i wprowadzenie Standardów Pracy Socjalnej.
  • rozważenie w porozumieniu z Ministrem Finansów możliwości podwyższenia dodatku do wynagrodzenia dla pracowników socjalnych, do których obowiązków należy świadczenie pracy socjalnej w środowisku, oraz wprowadzenia zasad jego rewaloryzacji, np. w powiązaniu z wysokością minimalnego wynagrodzenia za pracę
  • opracowanie lub zaktualizowanie gminnych strategii rozwiązywania problemów społecznych
  • zatrudnienie właściwej liczby odpowiednio wynagradzanych pracowników socjalnych
  • zapewnienie pracownikom socjalnym pomocy prawnej w ich bieżącej pracy merytorycznej oraz w ramach ochrony prawnej.

 

-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

Linki w tekście artykułu mogą odsyłać bezpośrednio do odpowiednich dokumentów w programie LEX. Aby móc przeglądać te dokumenty, konieczne jest zalogowanie się do programu. Dostęp do treści dokumentów w programie LEX jest zależny od posiadanych licencji.