Zarówno posłowie Prawa i Sprawiedliwości, jak i Koalicji Obywatelskiej, chcą znowelizować przepisy ustawy o ograniczeniu prowadzenia działalności gospodarczej przez osoby pełniące funkcje publiczne. Posłowie KO w swoim projekcie (druk 155) chcą, aby majątki odrębne małżonków (także w separacji) przedstawicieli władz państwowych i samorządowych, były ujawniane w oświadczeniach majątkowych, które miałyby być następnie publikowane w Biuletynie Informacji Publicznej. Osoba zobowiązana do złożenia oświadczenia o stanie majątkowym miałaby obowiązek ujawnienia majątku osobistego małżonka pod rygorem odpowiedzialności karnej. Więcej o propozycjach projektu w tekście: "Lex Morawiecki" skończy w Trybunale Konstytucyjnym
Podobne rozwiązania znalazły się w projekcie złożonym przez PiS (druk 156). Posłowie zaproponowali ponadto, aby w takich oświadczeniach ujawniać źródła dochodów z ostatnich 10 lat. O szczegółach projektu pisaliśmy w: PiS chce lustrować majątki najważniejszych funkcjonariuszy publicznych do 10 lat wstecz
Zgodnie z obecnymi uregulowaniami, w sytuacji rozdzielności majątkowej, majątki osobiste (odrębne) małżonków osób zobligowanych do składania oświadczeń o stanie majątkowym, nie podlegają zasadom jawnych oświadczeń majątkowych. Podobnie, majątek osobisty małżonka powstały np. w wyniku dziedziczenia czy darowizny, nie podlega ujawnieniu w oświadczeniu o stanie majątkowym.
Oba projekty zostały skrytykowane przez organizacje samorządowe, które uważają, że taki obowiązek narusza konstytucyjne zasady: proporcjonalności (art. 31 Konstytucji RP), prawo do prywatności (art. 47), prawo do autonomii informacyjnej jednostki (art. 51).
W rodzinie trudno oddzielić co męża, a co żony
Anna Wierzbica, dr hab. prof. Uniwersytetu Śląskiego zwraca uwagę, że majątki osobiste są wyodrębnione w sensie prawnym, jednakże w ramach faktycznego funkcjonowania rodziny, granice pomiędzy poszczególnymi masami majątkowymi zacierają się. Wprowadzenie więc obowiązku ujawnienia majątku osobistego małżonka osoby zobowiązanej do złożenia takiego oświadczenia uważa za słuszne działania. Jeśli małżonkowie pozostają we wspólnym pożyciu (wspólnie prowadzą gospodarstwo domowe), to ścisłe oddzielenie kategorii dóbr tworzących ich majątki osobiste wydaje się raczej niemożliwe. Jednocześnie zwraca uwagę, że ujawnienie majątku osobistego współmałżonka funkcjonariusza publicznego zobowiązanego do złożenia oświadczenia majątkowego stanowi ingerencję w prawo każdej osoby do ochrony prawnej życia prywatnego, wynikające z art. 47 Konstytucji RP oraz z art. 8 Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności. Dlatego wymaga ostrożności przy wprowadzaniu takich obowiązków oraz rzetelnego uzasadnienia celu ingerencji.
- Ratio legis poselskich projektów ustaw jest lakoniczne, sprowadzając się zasadniczo do argumentów o transparentności oraz słuszności, w kontekście realizacji zasady jawności życia publicznego - wskazuje prof. Anna Wierzbica.
Przeciwny takiemu rozwiązaniu jest prof. Ryszard Piotrowski, konstytucjonalista z Uniwersytetu Warszawskiego. Uważa, że proponowane rozwiązanie nie respektuje zasady proporcjonalności ingerencji w prawo do prywatności wymaganej w orzecznictwie Trybunału Konstytucyjnego. Jego zdaniem projektowana regulacja może nie doprowadzić do zamierzonych skutków, czyli zapobieganiu ukrywania nielegalnych dochodów i wykorzystywania polityki do osiągania dochodów, ponieważ jest możliwe ukrycie tych dochodów w inny sposób, jak też obejście obowiązku poprzez fikcyjny rozwód. Nie jest więc niezbędna do ochrony interesu publicznego, z którym jest powiązana. Zwalczanie ukrywania nielegalnych dochodów polityków jest możliwe przy wykorzystaniu powołanych do tego służb publicznych, a także demaskatorskiej działalności mediów.
- Małżonek osoby pełniącej funkcję publiczną nie pełni funkcji publicznej. Pozostawanie w związku małżeńskim z osobą zobowiązaną do złożenia oświadczenia majątkowego nie uzasadnia ograniczenia prawa do prywatności w sposób konstytucyjnie legitymowany ze względu na nieproporcjonalność tego ograniczenia. Nie byłoby dopuszczalne rozszerzenie obowiązku ujawnienia majątku osobistego na osoby pozostające w faktycznym pożyciu. Ustalenie istnienia faktycznego pożycia wymagałoby niedopuszczalnej w demokratycznym państwie prawnym i kłopotliwej dla państwa ingerencji w prywatność jednostek ze strony powołanych do tego organów – wskazuje prof. Ryszard Piotrowski.
Dr hab. Agnieszka Piskorz-Ryń, prof. UKSW w Warszawie dodaje do tego, że zaproponowane przepisy budzą też liczne wątpliwe z perspektywy RODO.
Zobacz w LEX: Problematyka oświadczeń majątkowych w kontekście kontroli skarbowej > >
Jeśli oświadczenie, to nie BIP
Prof. Anna Wierzbica wskazuje, że jeśli ustawodawca zdecyduje się na wprowadzenie obowiązku składania oświadczenia majątkowego przez współmałżonka funkcjonariusza publicznego, to oświadczenie takie powinno być wyłączone z zasady jawności, w tym przede wszystkim z obowiązku jego udostępniania w Biuletynie Informacji Publicznej. Skoro celem tym ma być przede wszystkim ochrona interesu publicznego, a także zapobieganie ewentualnym próbom ukrywania majątku przez funkcjonariusza publicznego, to samo stworzenie obowiązku złożenia oświadczania majątkowego dotyczącego majątku osobistego przez współmałżonka funkcjonariusza publicznego jest wystarczające, a zatem nie musi mu towarzyszyć jego ujawnienie.
- Oświadczenie to ma być bowiem elementem wspomagającym kontrolę wykonywania funkcji publicznej przez funkcjonariusza publicznego z perspektywy tzw. przepisów antykorupcyjnych – wskazuje prof. Anna Wierzbica.
Także prof. Agnieszka Piskorz-Ryń uważa, że nie ma potrzeby publikowania takiego oświadczenia w BIP.
- W ten sposób proponowane rozwiązanie byłoby zgodne z konstytucyjną zasadą konieczności, jako elementem testu proporcjonalności, stanowiąc rozwiązanie mniej uciążliwe. Wadą tego rozwiązania jest jednak brak społecznej kontroli, jako istotny element walki z korupcją i podejrzeniami o nią. Stąd tak ważne jest ustalenie przez ustawodawcę celu regulacji – podnosi w swojej opinii dla Sejmu prof. Agnieszka Piskorz-Ryń.
Sprawdź także w LEX: Z problematyki podmiotów zobowiązanych do składania oświadczeń majątkowych w gminie > >
Obowiązek dla zarządzających państwowymi spółkami
Kontrowersje budzi też zaproponowany przez posłów obowiązek składania oświadczeń o stanie majątkowym przez osoby zarządzające spółkami z udziałem Skarbu Państwa lub jednostek samorządu terytorialnego, bez względu na wielkość tego udziału. Według prof. Piotrowskiego nałożenie takiego obowiązku jest dopuszczalne i znajduje uzasadnienie w potrzebie transparentności w życiu publicznym i odpowiada standardom proporcjonalności ustalonych przez Trybunał Konstytucyjny.
- Konieczność wyeliminowania znanych patologii, a zwłaszcza polegających na budowaniu nieformalnych zależności pomiędzy władzą publiczną a biznesem, w tym na budowaniu struktur zależności pomiędzy osobami zajmującymi kluczowe stanowiska w państwie, a podmiotami zewnętrznymi, finansującymi ich działalność, podnoszona przez projektodawców, uzasadnia tego rodzaju ograniczenia – wskazuje prof. Piotrowski.
Prof. Anna Wierzbica dostrzega też niebezpieczeństwo takiego rozwiązania: zmniejszenia zainteresowania podmiotów repezentujących sektor niepubliczny do uczestniczenia w spółkach z udziałem Skarbu Państwa lub jednostek samorządu terytorialnego.
- Niezależnie jednak od tego zastrzeżenia eksponowana przez projektodawców zmian argumentacja uzasadniająca ich wprowadzenie powoduje, że proponowane zmiany zasługują na aprobatę – uważa ekspertka.
Projekt ma wiele luk
Prof. Anna Wierzbica zwraca też uwagę, że występująca w ustawie antykorupcyjnej oraz w ustrojowych ustawach samorządowych nazwa „majątek odrębny”, powinna być zatem zastąpiona zwrotem „majątek osobisty”, celem uniknięcia chaosu terminologicznego. Ustawy te nie zawierają legalnej definicji majątku osobistego (odrębnego) oraz definicji majątku objętego małżeńską wspólnością majątkową. Majątek osobisty jest pojęciem, którego legalna definicja została zawarta w art. 33 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego. I ta definicja powinna zostać przetransportowana na potrzeby postulowanych rozwiązań.
Prof. Agnieszka Piskorz-Ryń uważa, że jeśli ustawodawca zdecyduje się na wprowadzenie w życie regulacji, to powinien skonstruować przepisy tak, aby obowiązkowi nie podlegałyby informacje o majątku małżonka będącego w separacji oraz osób pozostających w faktycznym pożyciu do czasu legalizacji związków partnerskich. Powinien też rozważyć ograniczenie wprowadzenia proponowanych rozwiązań jedynie do najważniejszych osób pełniących funkcje publiczne i monitorować dalsze rozszerzenie katalogu zobowiązanych w przypadku uznania takiego rozwiązania za efektywne. Ponadto, powinien rozważyć ograniczenie informacji o majątku małżonka, w taki sposób by zawierała ona wyłącznie dane o przysporzeniach w tym majątku w okresie pełnienia funkcji publicznej przez małżonka.
- Celem informacji byłoby pokazanie „przyrostu” w majątku w okresie pełnienia funkcji publicznej. Takie rozwiązanie pozwalałoby na wykazanie bezpośredniego związku z celem antykorupcyjnym, poprzez nieujawnianie informacji irrelewantnych z perspektywy celu regulacji. Ułatwiłoby ono dowodzenie „niezbędności” ingerencji w konstytucyjnie gwarantowane prawa i wolności – argumentuje prof. Agnieszka Piskorz-Ryń.
Postuluje też dopuścić, w sytuacji kiedy zobowiązany nie jest w stanie złożyć informacji o majątku odrębnym małżonka, możliwość złożenia wyjaśnienia, w którym wskazywałby przyczyny braku możliwości wypełnienia informacji pod rygorem odpowiedzialności karnej za składanie fałszywych zeznań. Takie wyjaśnienie składałby osobie zobowiązanej do przyjmowania oświadczeń lub informacji i podlegałoby kontroli na zasadach przyjętych dla oświadczeń majątkowych. Projektowane przepisy powinny także ustalać zasady składania sprostowania oświadczeń majątkowych i informacji o majątku odrębnym małżonka. W przypadku nałożenia obowiązku składania informacji o majątku odrębnym małżonka dopuścić możliwość sprostowania tej informacji, przez osobę, której dane dotyczą. Rozwiązanie takie ma na celu zapewnienie zgodności z zasadą prawidłowości danych, o których mowa w przepisach RODO.
Czytaj w LEX: Obowiązek publikowania sędziowskich oświadczeń majątkowych - wybrana problematyka konstytucyjnoprawna > >
