Konsultacje społeczne są jedną z form dialogu społecznego, przewidzianych w „zasadach dialogu społecznego” przyjętych w dokumencie programowym Rady Ministrów z dnia 22 października 2002 r. Określane są jako dwukierunkowa komunikacja administracji publicznej z partnerami społecznymi, prowadzona w celu uzyskania opinii na temat proponowanych przez administrację rozwiązań. Służą one uspołecznieniu procesu podejmowania ważnych dla społeczeństwa decyzji – decyzji nieodwracalnych.
Formy konsultacji mogą być zróżnicowane i stanowią je w szczególności:
- przedstawienie opinii publicznej w formie zwyczajowo przyjętej (sondaże uliczne, sondaże internetowe, ankietowanie);
- przedstawienie pisemnych opinii organizacji lub osób uznanych za autorytety w sprawie;
- spotkania dyskusyjne z różnymi grupami społecznymi;
- uzgodnienia między instytucjami w formie wynikającej z przepisów prawa (zgłaszanie uwag do dokumentów);
- powoływanie i działalność rad obywatelskich (dzielnice, osiedla, sołectwa),
- warsztaty strategiczne w grupach nominalnych, najczęściej metodą „burzy mózgów”;
- konferencje poszukiwawcze w formie plenarnej z udziałem ekspertów zewnętrznych;
- rozprawy administracyjne, otwarte dla społeczeństwa (art. 89 Kodeksu postępowania administracyjnego );
- metoda delficka – ankietowanie sporej grupy ekspertów w kilku etapach, gdzie przy powtórnym ankietowaniu wyklucza się odpowiedzi skrajne.
Dlaczego władze samorządowe nie sprzyjają konsultacjom społecznym albo je pozorują? Mianowicie:
- ujawnia się konkurencyjność celów – trudno jest zaspokoić interesy jednej grupy, nie naruszając interesów innej;
- ujawnia się, nie zawsze pozytywny, efekt wcześniejszego zaangażowania – idea wcześniej lansowana, poniesione już koszty;
- efekt konsultacji może zburzyć tzw. osadzenie społeczne decydentów – kontakty wcześniej nawiązane zarówno osób, jak i całych organizacji;
- przypadkowość priorytetów i wariantów decyzyjnych „rozmywa” odpowiedzialność i wtedy można powiedzieć: „chcieliśmy dobrze”;
- przypadkowość działań sprzyja „fetyszyzacji estetyki” biurokracji – małe zaangażowanie w ważne sprawy, pozorowanie pracy, przerzucanie zadań na innych itp.;
- publiczny wybór celów i działań ogranicza możliwość manipulacji, np. przerzucanie decyzji na organ kolegialny, nawet jeśli nie jest to wymagane, przy jednoczesnym manipulowaniu tą grupą przez: ustalenie porządku posiedzenia, kontrolowanie dostępu do informacji oraz tworzenie koalicji.
Dotychczasowe powody przeprowadzania konsultacji społecznych to:
- naciski mieszkańców, którzy robili „szum medialny” zdesperowani działaniami administracji, w szczególności samorządowej;
- przymiarki do programów unijnych, które takich konsultacji wymagają (np. program rewitalizacji);
- wymagania obowiązującego prawa, tj. w szczególności:
- wojewoda jest zobowiązany powołać stałą konferencję współpracy gmin, powiatów i województwa do wymiany informacji i ustalania wspólnego stanowiska w odniesieniu do strategii rozwoju (ustawa z dnia 6 grudnia 2006 r. o zasadach prowadzenia polityki rozwoju, Dz. U. Nr 227, poz. 1658);
- po podjęciu przez radę gminy uchwały o przystąpieniu do sporządzania studium uwarunkowań i kierunków z.p., a także o przystąpieniu do sporządzenia miejscowego planu z.p (art. 11 i 17 ustawy o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym ), wójt kolejno: zawiadamia właściwe instytucje, przyjmuje uwagi, wykłada projekt dokumentu, organizuje dyskusje publiczną itd.;
- organ sporządzający program ochrony środowiska zapewnia możliwość udziału społeczeństwa w postępowaniu, którego przedmiotem jest sporządzenie programu ochrony środowiska (ustawa z dnia 3 października 2008 r. o udostępnianiu informacji o środowisku i jego ochronie, udziale społeczeństwa w ochronie środowiska oraz o ocenach oddziaływania na środowisko, Dz. U. Nr 199, poz. 1227);
- Powiatowe Rady Zatrudnienia są organami opiniodawczo-doradczymi starosty w sprawach polityki rynku pracy (ustawa z dnia 20 kwietnia 2004 r. o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy, tekst jedn.: Dz. U. z 2008 r. Nr 69, poz. 415);
- Gminne (Powiatowe) Strategie Rozwiązywania Problemów Społecznych są wyrazem solidarności społecznej i pełnią funkcję „drogowskazu” w koordynowaniu działań różnych instytucji działających w tym zakresie ( ustawa o pomocy społecznej oraz ustawa z dnia 20 kwietnia 2004 r. o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy, tekst jedn.: Dz. U. z 2008 r. Nr 69, poz. 415).
Postulowane cechy konsultacji społecznych:
- wczesne – kiedy wszystko jest możliwe;
- skutecznie rozpropagowane – wiele kanałów informacji, w tym informowanie bezpośrednie;
- aktywizujące inwestora – np. w budowie dróg – ODDKiA;
- dające czas do namysłu;
- niezniechęcające – nie odmawiać nikomu złożenia własnego wniosku ani opinii;
- obiektywne – rozpatrzyć zgłoszone wnioski rzetelnie i bezstronnie;
- dające jawną decyzję – o decyzji należy poinformować niezwłocznie społeczeństwo;
- wielokrotne – na każdym etapie realizacji projektu: rozpoznanie, opracowanie, akceptacja, ewaluacja;
- integrujące proces planistyczny i projektowy – wyniki konsultacji wpływają na dalsze etapy prac planistycznym i projektowym; czasem proces przygotowania inwestycji z konsultacjami zajmuje więcej czasu niż sama realizacja;
- profesjonalne – przy zastosowaniu metod badawczych: rodzaj, dobór próby, dobór pytań;
- aktywne – należy identyfikować i uwzględniać wnioski w miarę ich racjonalności;
- poważnie traktujące ludzi – np. nie można robić konsultacji o detale albo gdy nie można już nic zmienić.
Konsultacje społeczne nie zastępują demokratycznych mechanizmów wyborczych, ale łagodzą niedoskonałość tych mechanizmów i skutecznie prowadzą do działań akceptowanych przez maksymalnie dużą reprezentację społeczeństwa, bo dotyczą projektów nieodwracalnych, które mają służyć ludziom, którzy zostają, gdy czas władzy przeminie.
Przydatne materiały:
Ustawa z dnia 14 czerwca 1960 r. Kodeks postępowania administracyjnego (Dz. U. 2000 r. Nr 98, poz. 1071 ze zm.)
Ustawa z dnia 27 marca 2003 r. o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym (Dz. U. Nr 80, poz. 717 ze zm.)
Ustawa z dnia 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej (Dz. U. z 2009 r. Nr 175, poz. 1362 ze zm.)