Ugodzenie nożem polskiego żołnierza czy atak butelką oraz czymś na kształt włóczni na funkcjonariuszy Straży Granicznej to przykłady, gdzie życie funkcjonariuszy aparatu państwa zostało istotnie zagrożone. Sprawa ma swój aspekt polityczny, ale bez wątpienia także aspekt prawny. W debacie publicznej niekiedy stawiane były pytania - jak to możliwe, że uzbrojeni w broń palną żołnierze i funkcjonariusze Straży Granicznej nie potrafili się skutecznie obronić? Każdy przypadek należy rozpatrywać indywidualnie, ale można już dzisiaj pokusić się o generalny wniosek: system prawny utrudnia obronę granicy, a dla funkcjonariuszy stwarza obawę o ich ewentualną odpowiedzialność karną, zniechęcając do użycia broni palnej w obawie o własne bezpieczeństwo prawne.
LINIA ORZECZNICZA w LEX: Użycie broni palnej przez funkcjonariusza Policji lub innego uprawnionego organu >
Atak nieregularnych grup jako akt agresji
Wydaje się, że polski prawodawca nadal nie odnajduje się w sytuacji, która wymyka się prostemu schematowi "czas pokoju" - "czas wojny", czując się nieco zagubionym w stanie "pośrednim", w dobie wojny hybrydowej. Możemy zresztą zadać pytanie: czy zdarzenia na wschodniej granicy nie są już aktami agresji na gruncie prawa międzynarodowego? Rezolucja Zgromadzenia Ogólnego Narodów Zjednoczonych przyjęta w dniu 14 grudnia 1974r. zgodnie z artykułem 1 dokumentu, wskazuje że agresja polega na użyciu siły zbrojnej przez państwo przeciwko suwerenności, integralności terytorialnej lub niezależności politycznej innego państwa lub w jakikolwiek inny sposób niezgodny z Kartą Narodów Zjednoczonych. Rezolucja definiuje akt agresji nie tylko jako inwazję sił zbrojnych czy ostrzał terytorium państwa przez siły zbrojne państwa - agresora, ale również jako "wysłanie przez państwo lub w imieniu państwa uzbrojonych zespołów, grup, nieregularnych lub najemników, którzy dokonują działań sił zbrojnych przeciwko innemu państwu o poważnym znaczeniu w zakresie równym czynom wymienionym powyżej lub jego znaczące zaangażowanie w tym państwie" (art. 3 lit. g). Zajścia, jakie obserwujemy na wschodniej granicy Rzeczypospolitej Polskiej, ocierają się już bardzo mocno o powyższą definicję, a niestety wszystko wskazuje na możliwość zaostrzenia sytuacji, włącznie z tym, że nie można np. wykluczyć użycia przez migrantów broni palnej.
Czytaj w LEX: Użycie lub wykorzystanie pałki służbowej proporcjonalnie do stopnia zagrożenia >
Prawne podstawy użycia broni palnej
Ustawa o obronie Ojczyzny z 11 marca 2022 r. w art. 11 ust. 4 określa, że "Siły Zbrojne, realizując zadania konstytucyjne, w zakresie ochrony niepodległości państwa, niepodzielności jego terytorium oraz zapewnienia bezpieczeństwa i nienaruszalności jego granic, mają prawo stosowania środków przymusu bezpośredniego, użycia broni i innego uzbrojenia, z uwzględnieniem konieczności i celu wykonania tych zadań, w sposób adekwatny do zagrożenia oraz w granicach zasad określonych w wiążących Rzeczpospolitą Polską ratyfikowanych umowach międzynarodowych oraz międzynarodowym prawie zwyczajowym". Cytowana norma prawna z pewnością jest wdzięcznym tematem debat akademickich, a jej egzegeza zapewne prowadzić musi do wielu ciekawych wniosków, ale tzw. sytuacja motywacyjna żołnierzy i funkcjonariuszy Straży Granicznej na wschodniej granicy nie stwarza komfortu dla takich operacji intelektualnych. Żołnierze i funkcjonariusze Straży Granicznej, jako adresaci normy prawnej, powinni mieć pewność co do swoich uprawnień, tzn. znać tzw. regułę powinnego postępowania w sytuacjach, o jakich mowa.
Zobacz również: Legitymowanie obywateli przy granicy przez żołnierzy RP
Żołnierzom oddziałów i pododdziałów Sił Zbrojnych kierowanych do pomocy Straży Granicznej, na podstawie art. 11b ust. 5 ustawy z dnia 12 października 1990 r. o Straży Granicznej, przysługują w zakresie niezbędnym do wykonywania ich zadań, wobec wszystkich osób, uprawnienia funkcjonariuszy Straży Granicznej określone w art. 11 ust. 1 pkt 2, 4-5a, 5b lit. a i b, pkt 6, 7, 7a i 10, art. 14-18 oraz art. 23 tejże ustawy. Korzystanie z tych uprawnień następuje na zasadach i w trybie określonych dla funkcjonariuszy Straży Granicznej. Regulacje dotyczące użycia broni palnej są następujące: w przypadkach, o których mowa w art. 45 pkt 1-3 i pkt 4 lit. a i b oraz w art. 47 ustawy z dnia 24 maja 2013 r. o środkach przymusu bezpośredniego i broni palnej, funkcjonariusze mogą użyć broni palnej lub ją wykorzystać. Szczególnie interesować nas będzie treść art. 45 pkt. 1 lit d, który zezwala na użycie broni palnej w przypadku naruszenia granicy państwowej, ale tylko przez osobę, która wymusza przekroczenie granicy państwowej przy użyciu pojazdu, broni palnej lub innego niebezpiecznego przedmiotu.
Wnioski de lege ferenda
W mojej ocenie norma prawna w cytowanym kształcie wprowadza niejednoznaczość definicyjną (bo czymże jest "inny niebezpieczny przedmiot"?) i ogranicza możliwości działania żołnierzy i funkcjonariuszy broniących granicy. Ta niejednoznaczność normy prawnej może ujemnie wpływać na działania funkcjonariuszy państwa. Wniosek de lege ferenda powinien brzmieć następująco: konieczny jest prosty zabieg legislacyjny polegający na możliwości użycia broni palnej w każdym przypadku naruszenia granicy państwowej, który wprowadziłby jasność dla adresatów normy prawnej - żołnierzy Wojska Polskiego i funkcjonariuszy Straży Granicznej. Można również rozważyć ograniczenie takiej możliwości do odcinków granicy położonych na obszarach w których ogłoszono stan nadzwyczajny - stan wyjątkowy. Byłby to czytelny komunikat prawodawcy i dla funkcjonariuszy Państwa Polskiego, i dla osób dopuszczających się na granicy państwa czynów kryminalnych.
Postulowana zmiana normy prawnej nie oznaczałaby automatyzmu stosowania broni palnej dla obrony granicy, gdyż zasada proporcjonalności stosowania środków przymusu bezpośredniego i ograniczoności użycia broni palnej nadal byłaby wyrażona w art. 6 ustawy o środkach przymusu bezpośredniego i broni palnej. Zgodnie z ustawą środków przymusu bezpośredniego używa się lub wykorzystuje się je w sposób niezbędny do osiągnięcia celów tego użycia lub wykorzystania, proporcjonalnie do stopnia zagrożenia, wybierając środek o możliwie jak najmniejszej dolegliwości. Broni palnej, czytamy w art. 6 ust. 2 ustawy, używa się lub wykorzystuje się ją wyłącznie, jeżeli użycie lub wykorzystanie środków przymusu bezpośredniego okazało się niewystarczające do osiągnięcia celów tego użycia lub wykorzystania lub nie jest możliwe ze względu na okoliczności zdarzenia.
Z istoty państwa jako takiego, tak jak rozumiał je Georg Hegel, w pierwszej kolejności wynika prawo do samoobrony. Powinno robić to skutecznie, a przy tym stwarzać dla własnych funkcjonariuszy stabilny i przejrzysty system prawny, który nie utrudniałby wykonywania ich zadań ustawowych i który stworzy stan bezpieczeństwa prawnego dla ich działań w ekstremalnych warunkach, jakie obserwujemy na wschodniej granicy państwa.
dr Paweł Bała, adwokat
-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
Linki w tekście artykułu mogą odsyłać bezpośrednio do odpowiednich dokumentów w programie LEX. Aby móc przeglądać te dokumenty, konieczne jest zalogowanie się do programu. Dostęp do treści dokumentów w programie LEX jest zależny od posiadanych licencji.
