Ewolucja ta wynika z przekazania oskarżonemu większej swobody w zakresie prawa do obrony, poszerzenia elementów kontradyktoryjności. Ale także z konieczności realizacji dyrektyw wynikających z orzecznictwa krajowych i międzynarodowych organów sądowych.
Prawo ubogich w postępowaniu przygotowawczym
Jako zasadę przyjmuje się korzystanie przez podejrzanego z prawa ubogich na etapie postępowania przygotowawczego (art. 78 § 1 k.p.k.), oraz ogólne prawo do wyznaczenia obrońcy z urzędu na etapie postępowania sądowego (art. 80a k.p.k.). Zatem tylko na etapie postępowania przygotowawczego wyznaczenie obrońcy z urzędu wymagało będzie wykazania braku możliwości poniesienia kosztów obrony. W postępowaniu sądowym wyznaczenie obrońcy z urzędu następować będzie na wniosek oskarżonego, bez związku z jego sytuacją majątkową.
Obrońca zawsze na sali sądowej
Celem zmiany zasad wyznaczania obrońcy z urzędu, określonych w przepisie art. 80a § 1 k.p.k., jest rozszerzenie zakresu działania obrońcy, tak by jego udział w postępowaniu sądowym stawał się regułą, a nie wyjątkiem. Wprowadzona reguła zapobiegać ma paraliżowi postępowania sądowego lub późniejszego powoływania się na brak możliwości prowadzenia skutecznej obrony i faktyczny brak możliwości korzystania z profesjonalnego zastępstwa procesowego. Jedyną podstawą odmowy wyznaczenia obrońcy w tym trybie jest funkcjonowanie obrońcy z wyboru. Wyznaczenie obrońcy nakłada na niego obowiązek udziału w rozprawie głównej.
Koszty obrońcy
Koszty związane z wprowadzeniem rozszerzenia obrony z urzędu na etapie postępowania sądowego nie powinny być nadmierne, jeśli uwzględnić sytuacje, w których udział ten jest już w obecnym stanie zapewniony. Ponadto, wyznaczenie obrońcy z urzędu nie jest równoznaczne z obciążeniem Skarbu Państwa wynikłymi z tego kosztami. Istnieć będzie możliwość obciążenia oskarżonego kosztami wyznaczenia obrońcy z urzędu w zależności od wyniku postępowania. Taki stan prawny wymaga stosownego pouczenia oskarżonego. Cel ten spełnia przepis art. 80a § 3 k.p.k., w którym zawarto też pouczenie o możliwości złożenia samego wniosku o wyznaczenie obrońcy z urzędu.
Obrońca tylko na jeden raz
Wprowadzono nową instytucję wyznaczenia obrońcy z urzędu celem udziału jedynie w określonej czynności procesowej w postępowaniu sądowym. Instytucja ta służyć ma uelastycznieniu przepisów o udziale w postępowaniu obrońcy z urzędu i zapobiegać sztucznemu często utrzymywaniu obrońcy w dalszym toku postępowania, albo wymuszaniu rozstrzygnięć o zwolnieniu obrońcy z dalszych obowiązków. Wyznaczenie następuje na wniosek oskarżonego, co związane jest z możliwością obciążenia go wynikłymi z tego kosztami. Można będzie np. wyznaczyć obrońcę albo pełnomocnika z urzędu wyłącznie celem sporządzenia apelacji.
Obrona obligatoryjna
Istotnych zmian dokonano w zakresie przesłanek obrony obligatoryjnej. Projekt przewiduje określenie pierwszej przesłanki obrony obligatoryjnej poprzez wskazanie górnej granicy wieku oskarżonego ukończenia 18 lat, zamiast dotychczasowej przesłanki „nieletniości” oskarżonego. Nowe brzmienie przepisów eliminuje mankament powstały w wyniku nowelizacji dokonanej w 2003 r., polegający na odniesieniu użytego w dotychczasowej treści art. 79 § 4 pojęcia poczytalności nie tylko do chwili popełnienia czynu, ale także do czasu trwania postępowania karnego. Proponowane zmiany stanowią w zasadniczej części realizację postulatów doktryny i inkorporację trafnego w tym zakresie stanowiska zajmowanego w orzecznictwie. Nowe brzmienie wskazuje jednoznacznie, że powodem ustania obrony obligatoryjnej jest stwierdzenie przez sąd w oparciu o opinię biegłych braku realizacji przesłanek, nie zaś sam środek dowodowy, tj. opinia biegłych.
Przed sądem okręgowym
Celem zmiany przepisu art. 80 k.p.k. jest ograniczenie zakresu obrony obligatoryjnej w postępowaniu przed sądem okręgowym. Wyeliminowano kryterium wolnościowego statusu oskarżonego pozostawiając wyłącznie kryterium przedmiotowe, tj. stawiany zarzut. Usunięcie „pozbawienia wolności”, jako przesłanki automatycznie uruchamiającej stan obrony obligatoryjnej jest wyrazem przekonania o częstym występowaniu w praktyce braku faktycznego uzasadnienia istnienia obrony obligatoryjnej, wynikającej wyłącznie z faktu zastosowania jakiejkolwiek formy pozbawienia wolności.
Projekt 26 stycznia 2012 r. został skierowany do uzgodnień międzyresortowych oraz do organów, do których wystąpienie o opinię, jest niezbędne. Wejdzie w życie sześć miesięcy od publikacji w Dzienniku Ustaw.