W spółce cywilnej nie wszystko do podziału przy rozwodzie

W sprawie o podział majątku wspólnego małżeńskiego, prawa małżonka pozostającego we współwłasności majątkowej ze wspólnikiem spółki cywilnej w sytuacji, gdy stroną spółki był tylko jeden z małżonków pozostający w takiej wspólności, nie obejmują składników majątkowych nabytych przez spółkę, lecz ograniczają się do tych praw majątkowych, które przysługują wspólnikowi w czasie trwania spółki, jako wynik zarządzania majątkiem spółki, tj. do zysków i podziału majątku spółki który nastąpić może wyłącznie po rozwiązaniu umowy spółki. Takie zasady wynikają z artykułów 868 i 875 Kodeksu cywilnego, a problem analizuje sędzia Arnold Pander.

Małżonek przystępując  do spółki cywilnej,  w zamian za wniesiony  wkład, otrzymał  "prawa spółkowe" obejmujące uprawnienia korporacyjno-obligacyjne .które na podstawie art. 33 pkt 6 kro,(przed nowelizacją z 17 06 2004 r)jako prawa niezbywalne, weszły w skład jego majątku odrębnego. Małżonkowie nawet przez umowę nie mogli rozszerzyć wspólności małżeńskiej na prawa niezbywalne (art. 49§1pkt2 kro)., a w szczególności na wierzytelności niewymagalne ( J. St. Piątkowski, (w:) System prawa rodzinnego i opiekuńczego, Ossolineum 1985, s. 532]. Wspólność łączna nie jest samodzielnym stosunkiem prawnym, gdyż zawsze jest oparta na stosunku podstawowym, którym jest stosunek o charakterze osobistym i na podstawie art. 196 k.c., jest regulowana przez przepisy dotyczące stosunków, z których wynika. Wspólność łączna majątku wspólników SC jest regulowana przez przepisy kodeksu cywilnego (art. 860 i nast.),a nie kodeksu handlowego. Zawarcie przez małżonka  umowy spółki cywilnej nie powodowało  żadnych zmian w stosunkach majątkowych małżonków uregulowanych w dziale III kro, według stanu prawnego przed nowelizacją .Umowę spółki należy  zakwalifikować jako umowę będącą źródłem powstania stosunków majątkowych małżonków, które nie podlegają małżeńskiemu ustrojowi majątkowemu.(art.31kro).Po rozwiązaniu spółki, do majątku wspólnego małżonków należą  zbywalne wierzytelności spółkowe : o zwrot wkładu (po zapłaceniu długów), nadwyżka pozostałego  wspólnego majątku (art.875par1 i 2 kc) oraz wypłata zysku. (art. 868par1 kc i Palestra 1984, nr 3-4, s. 27-28].Majątkiem wspólników S.C. są niezbywalne przedmioty majątkowe.(np. kwota pieniężna) . Dopóki trwa stosunek prawny spółki wspólność łączna majątku wspólnego jest nienaruszalna (art. 863 k.c.)

Rozwód jednego ze wspólników nie może być przyczyną rozwiązania S.C.  i rozliczenia wspólników. W skład majątku wspólnego, podlegającego podziałowi przez sąd,(art. 648 kpc) nie wchodzi więc  żadna wierzytelność związana z majątkiem, jaki otrzyma wspólnik po rozwiązaniu i likwidacji spółki.( postan. SN z 17 stycznia 2007 r w sprawie II CSK 321/06 ) Wypłacone przez wspólników z majątku wspólników do majątku odrębnego wspólnika zaliczkowo zyski (art868 §2 kc), jako wierzytelności zbywalne   wchodziły do majątku dorobkowego, jak pobrane wynagrodzenie za pracę (art33§2pkt1kro, przed nowelizacją z 2004 r, w zw. z art.2 ust3 Ust z dnia 19 XI 1999r o działalności gospodarczej), które uwzględnione  zostaną po rozwiązaniu spółki i ustaleniu końcowego zysku.
Można dodać, że zyskiem w spółce cywilnej jest różnica między wartością wspólnego majątku, po rozwiązaniu spółki, a sumą wkładów po odliczeniu wspólnych długów. (Pawłyszcze Dariusz, Przegląd Prawa Handlowego1997/4/14) Jeżeli przedmiotem zobowiązania jest suma pieniężna,(np. wypłata zysku, czy dochodu ), spełnienie świadczenia następuje przez zapłatę, co w praktyce oznacza przekazanie określonej ilości pieniędzy z majątku dłużnika (wspólników) do majątku(wspólnika) wierzyciela   ( art 3581 § 1 k.c).Dłużnik dający polecenie przelewu spełnia świadczenia dopiero wtedy, gdy suma dłużna dojdzie do wierzyciela , czyli znajdzie się na jego rachunku.(art. 454par1 kc)
Wynik działalności wspólników S.C., stanowiący  środki pieniężne, który można nazywać dochodem czy zyskiem , są przedmiotem majątkowym w majątku łącznym wspólników i zamiana ich, w tym majątku,  na rzeczowy przedmiot majątkowy np. kupno nieruchomości, jest pozostawieniem tego wyniku działalności nadal w majątku łącznym wspólników, a nie wypłatą do rąk poszczególnym wspólnikom. Podział tego przedmiotu majątkowego może nastąpić dopiero po rozwiązani spółki.(art.868 i  875 kc)
„Prawa małżonka pozostającego we współwłasności majątkowej ze wspólnikiem spółki cywilnej w sytuacji, gdy stroną spółki był tylko jeden z małżonków pozostający w takiej wspólności, nie obejmują składników majątkowych nabywanych przez spółkę,” (2000.01.14  wyrok s.apel. I ACa 941/99).”Możliwość przyjęcia domniemania faktycznego (art. 231 kpc), że rzeczy nabyte  w czasie trwania wspólności ustawowej małżeńskiej, zostały z majątku dorobkowego  będzie wyłączona, gdy z uwagi na charakter lub przeznaczenie nabytego prawa majątkowego włączenie go do masy majątku wspólnego jest niedopuszczalne. Przykładem może być nabycie prawa niezbywalnego przez wspólników S.C.” (art. 863 kc) patrz /   Z. Gawlik , Glosa do wyroku SN z dn. 17 05 1985 , w sprawie III CRN 119/85 ,na str. 185, OSP 1986, nr.9-10) Nabycie przez wspólników S.C., której wspólnikiem był małżonek, przedmiotu majątkowego  na współwłasność łączną wspólników ,nie można utożsamiać z nabyciem przedmiotu przez jednego z małżonków do majątku odrębnego .Nieruchomość nabyta została przez wspólników z majątku wspólników do majątku wspólników ,czyli nie doszło do uszczuplenia  w majątku wspólnym małżonków. Do uszczuplenia tego majątku doszłoby gdyby uczestnik pobrał 50 tyś zł z majątku wspólnego na wkład do majątku wspólników. (art. 45 kro). Ustalenie ułamkowych udziałów w majątku wspólników nastąpi po rozwiązaniu spółki(art. 875par 1 oraz  art. 195 i nast. kc) Sąd I instancji nie uzasadnił jak ustalił, że wspólnicy zapłacili z majątku bezudziałowego  po 1/3 części ceny nabywanej nieruchomości i na  jakiej podstawie przyjął -jeszcze przed rozwiązaniem spółki CYWILNEJ i bez udziału wspólników – że żonie nie będącej nawet  wspólniczką, należy się 1/6 część z ich majątku , w którym każdemu ,do jej rozwiązania, przysługuje prawo do całości i poszczególnych części.
. 
Nie można tych samych zasad co do nakładu z majątku wspólnego na majątek odrębny (osobisty) stosować do nakładu na majątek wspólników S.C. Wspólnik ma tylko prawo odrębne (osobiste) do majątku, stanowiącego współwłasność łączną wspólników, niepodzielnego  na czas trwania umowy spółki , a po rozwiązaniu spółki będzie miała do niego, określone ułamkowo  prawo, również  małżonka .nie będąca wspólnikiem .(art. 875 kc i 33par2pkt2kro) Natomiast do majątku osobistego (odrębnego ) prawo będzie miał zawsze tylko małżonek właściciel i jego spadkobiercy.(art. 222 i 922 i 941 kc)
Zapłata ceny rzeczy z majątku wspólników S.C. , do którego wchodzą wkłady i wynik działalności wspólników,  nie oznacza ,że małżonek wspólnik wydatkował ją z majątku wspólnego na majątek odrębny, ale  z majątku wspólników do majątku wspólników , który wyodrębniony jest od majątku odrębnego (osobistego) wspólnika.(art. 860 par1 i n. kc)
Do wyodrębnionego od majątku odrębnego małżonka  majątku wspólników wchodzą: wniesione przez wspólników wkłady pieniężne ,  wynik działalności wspólników ,oraz nabyte rzeczy i prawa (art.860par1 i n. kc).Majątek ten stanowi  współwłasność łączną., niepodzielną wspólników (art196pa2 i 863 kc) .Kupno rzeczy do majątku wspólników ,za cenę pobraną z tego majątku, nie stanowi nakładu z majątku odrębnego czy dorobkowego małżonków , na majątek odrębny (osobisty)

Wspólnik powinien  zwrócić do majątku wspólnego wartość środków pieniężnych pobranych  tytułem  pokrycia wkładu w spółce cywilnej, jako nakład z majątku wspólnego na majątek wspólników (Uchwała SN z 15 09 2004 r, w sprawie III CZP 46/04), Jeżeli  powołać się na tezę tej uchwały SN, co do wykładni art. 45 kro ,to jedynie w połączeniu z uzasadnieniem , gdyż inaczej traci sens. Sąd powinien więc ustalić czy nakłady pochodziły z majątku wspólnego.(art.46kro w zw.art..684 kpc) Od chwili wniesienia wkładu do majątku wspólników stosuje się do niego przepisy o spółce cywilnej a nie kro.Jeżeli wkład pobrany był z majątku wspólnego, to  nie wchodził do majątku odrębnego   wspólnika, ale do majątku wspólników (art860par1 kc), i w takiej sytuacji uzasadnione jest zastosowanie art. 45 k.r.o. ale w drodze analogiae legis. .(cyt.Uchwała SN z 15 09 2004 r)
Jedynie kwota, pobrana przez małżonka wspólnika z majątku wspólnego  na wkład  do S.C. stanowi nakład z majątku wspólnego na majątek odrębny, gdyż powoduje uszczuplenie majątku wspólnego celem uzyskania odrębnych  praw spółkowych .
Wkład do S.C.  nie jest sensu stricto nakładem z majątku wspólnego na majątek (odrębny) osobisty , o którym mowa w art. 45 §1 kro, lecz wpłatą do majątku wspólników celem utworzenia miejsca pracy i dochodu dla małżonka wspólnika , który w postaci okresowych wypłat zysku pobierany był  do majątku wspólnego małżonków.(art. 33 pkt 8 i  31 § 2 pkt 1kro przed nowelizacją). Wkład przynosił korzyści obu małżonkom czyli w praktyce był wkładem na korzyść również  małżonki wspólnika . Nie ma żadnych podstaw prawnych żeby zwracany  „z  powodu rozwodu” wspólnika ,  wartość wkładu ustalać na dzień  ustania wspólności małżeńskiej, czyli dokonywać rozliczenia wspólników (art. 871 kc), Przed rozwiązaniem spółki żona  wspólnika ,nie nabyła jeszcze wymagalnego  prawa do ewentualnego przyrostu jego wartości (art120§1kc), a wypłata pomniejszonej  pozostałości wkładu byłoby niesłuszne, gdyż małżonek nie będący wspólnikiem, nie powinien ponosić ryzyka działalności wszystkich wspólników. (art875par2 i 871par1 kc),Żona  wspólnika nie zawierała obligacyjnej umowy ze wspólnikami i nie nabyła praw spółkowych., a w związku z tym nie można przyjmować wbrew ustawie ,że po rozwodzie występuje ze spółki i należy ją rozliczyć(art.871§1 kc)
Wspólnik zresztą ma prawo odrębne (osobiste) do majątku wspólników, niepodzielnego tylko  na czas trwania umowy spółki , a po rozwiązaniu spółki będzie miała do niego prawo również „aktualna”żona  , nie będąca wspólnikiem .(art. 875 kc i 33par2pkt2kro) Natomiast do majątku osobistego (odrębnego ) prawo będzie miał prawo zawsze tylko małżonek właściciel i jego spadkobiercy.(art. 222 i 922 i 941 kc)
Jedynie wartość wydatków i nakładów poczynionych z majątku wspólnego na majątek odrębny ulega uaktualnieniu według realiów istniejących w chwili podziału majątku wspólnego (art. 316§1 kpc i Uchwała SN z 16 grudnia 1980 r. w sprawie III CZP 46/80) Przykładem może być wydatek odrębnego przedmiotu majątkowego (kwoty pieniędzy) celem zapłacenia ceny mieszkania ,nabytego przez małżonków w czasie trwania wspólności.
Dlatego wspólnik powinien się rozliczyć z małżonkiem , ze środków które wniósł jako wkład do majątku wspólników S.C., a nie ze środków, za jakie wspólnicy nabyli rzecz , czy  jej wartości.(art. 860§ 1 i 863§ 2 kc).Jeżeli przedmiotem zobowiązania od chwili jego powstania jest suma pieniężna, spełnienie świadczenia następuje przez zapłatę sumy nominalnej.( Art. 3581 § 1. KC ) chyba ,że po powstaniu zobowiązania zmianie uległa siła nabywcza pieniądza.( §3 tego artykułu).

Z pozoru wydaje się niesprawiedliwe  żeby małżonek musiał czekać na  wypłatę zysków oraz  podział majątku wspólników do czasu rozwiązania S.C. ,a nie otrzymał niczego z majątku wspólników, po rozwodzie ze wspólnikiem. Celem wpłaty wkładu  było  stworzenie miejsca pracy dla małżonka i uzyskanie dochodu, który w postaci okresowych wypłat zysku pobierany był zaliczkowo do majątku wspólnego małżonków. (art. 33 pkt 8 kro w 2004r)). Dlatego wkład można uznać za wpłacony na korzyść obu małżonków(art. 32§1 pkt1kro).  Mąż wspólnik, po rozwiązaniu umowy spółki , może zresztą  nie odzyskać wkładu , który na skutek eksploatacji mógł uleć zużyciu.(at875§2 kc) .Jeżeli natomiast małżonkowie  pozostaną we wspólności, przy rozwiązaniu umowy S.C. obaj otrzymają zwrot wkładu, zysk i ułamkową część majątku.(art. 875kc) Niezależnie od tego czy wkład „sfinansowany” był z majtku odrębnego.
Wypłacone zaliczki będą rozliczone po rozwiązaniu spółki i możliwe ,że uczestnik  nie otrzyma już żadnego końcowego zysku (art.868§1kc i Uchwała SN z 6 09 1996r, III CZP 98/96). Nie  cały wynik działalności wspólników mógł  być im wypłacany w czasie trwania umowy spółki , gdyż konieczne było ponoszenie kosztów min. na stworzenie stanowiska pracy (na działalność), przez kupno przedmiotów majątkowych np. lodówki czy budynku na lokal użytkowy, Dopóki trwa umowa wspólników S.C. przedmioty te nie mogą być dzielone, sprzedawane, i nie podlegają egzekucji(art. 863§1-3 kc), gdyż zniweczony zostałby cel wspólników , którzy utraciliby możliwość działania i zarobkowania.  S.C. przez wiele lat może dawać wspólnikowi i jego rodzinie utrzymanie, a  przedmioty majątkowe  wspólników mogą ulec zużyciu.Wkład do S.C. wpłacony został przez małżonka  w interesie rodziny , przez który należy rozumieć nie tylko interes jego małżonki ,ale i interes uczestnika , który z  zaliczek zysku utrzymuje siebie oraz dzieci. np. płacąc alimenty.
Najbardziej popularne w kraju  S.C. prowadzą nie wielką działalność, a jej wspólnikami są najczęściej obaj małżonkowie lub rodzina(patrz statystyka).Już  Kodeks zobowiązań z dnia 27 10 1933 r. (Dz. U. Nr 82, poz. 598) , w art. 549 zakazywał podziału majątku  czynnej spółki, a w  art. 548 stanowił, że „ majątek spółki stanowią rzeczy i prawa wniesione tytułem wkładu a także nabyte lub uzyskane dla spółki w jaki bądź sposób w czasie jej istnienia” . W art. 546 mówił ,że  ,że podział i wypłata zysku nastąpi dopiero po rozwiązaniu spółki , a w art. 589 ,że  „przewyżka majątku spółki , pozostała po pokryciu długów dzieli się  między spólników”. Również BGB z  18.08.1896 , obowiązujący przez wiele lat min. w Wielkopolsce , w  §  717 i 719 mówił o niepodzielności majątku działającej S.C. i zakazywał rozporządzać udziałem i przedmiotami majątkowymi spółki, zaś w §  721 o wypłacie zysku po rozwiązaniu spółki a w § 733 o podziale majątku spółki po jej rozwiązaniu. Dotychczas ustawodawca nie pomyślał żeby z powodu ustania wspólności  małżeńskiej przyznać  małżonce wspólnika S.C. , nie będącej wspólniczką , realną możliwość rozliczenia istniejącego majątku wspólników i zysków, jeszcze przed rozwiązaniem spółki. Wręcz przeciwnie , przez nowelizację z 2004r,w art. 33pkt3  sprecyzował prawo małżonka wspólnika. (druk sejmowy nr1566)
Dlatego nie tylko prawnie, ale i społecznie uzasadniona jest ochrona działającej S.C. i uzasadniony ustawowy zakaz rozporządzania udziałem czynnej spółki oraz zakaz podziału wspólnego łącznego prawa współwłasności wspólników, przed rozwiązaniem tej spółki.. Małżonka wspólnika  ma możliwości reagowania na działania wspólnika gdyby nie przynosił miesięcznych zysków dla rodziny” (art26kro),Może np. przystąpić do spółki czy żądać wcześniejszego zwrotu połowy wkładu.(art. 45 kro)  Praktyka wykazuje ,że dopiero po rozwodzie małżonek  nie będący wspólnikiem,  dąży do rozwiązania i rozliczenia spółki  i pozbawienia byłego małżonka źródła utrzymania, a min. możliwości  płacenia alimentów (135§ 1 kro).
Należy zważyć ,że przyznanie małżonkowi, nie będącemu wspólnikiem, prawa do spłaty z majątku wspólników  S.C. przed jej rozwiązaniem  ,a następnie wyegzekwowanie jej przez Komornika z majątku łącznego bezudziałowego. stanowiłoby nie tylko naruszenie  prawa bezwzględnie obowiązującego, ale  mogłoby prowadzić do pozbawienia wszystkich  wspólników stanowisk pracy. Majątek S.C. jest niewielki- w porównaniu do spółek handlowych – a jego wartość zależy od rodzaju prowadzonej działalności. Nie można zakładać ,że małżonek  wspólnik ma wolne środki finansowe z których w każdej chwili może spłacić małżonkę, bez potrzeby egzekucji komorniczej. Nawiasem mówiąc prawnie wykluczone jest nie tylko zasądzenie dopłaty(art212 kc), ale i przyznanie małżonkowi nie będącemu wspólnikowi, prawa udziału w spółce z możliwością osiągania zysków z majątku wspólników na własny rachunek,  co mogłoby się wydawać b, sprawiedliwe niż dopłata. Małżonek, nie będący wspólnikiem, przez rozwód ze wspólnikiem, nie nabywa  żadnych praw do działającej S.C. gdyż  nie zawierał obligacyjnej umowy ze wspólnikami i nie nabył praw spółkowych., a w związku z tym nie można przyjmować wbrew ustawie ,że występuje ze spółki i należy go rozliczyć (art. 871 §1  kc)

Nabycie przez wspólników (nie przez małżonka) rzeczy z wyników (dochodu) działalności wspólników oceniać należy na podstawie przepisów kc , a nie kro(art. 196 kc). Nie można przyjmować ,że do kupionej do S.C. rzeczy np. lodówki czy stołu, wspólnicy mają nieokreślone łączne prawo współwłasności a ich małżonki określone ułamkowo i wartościową wierzytelność. Gdyby przyjąć takie rozwiązanie  to należałoby zaliczyć ich małżonki do wspólników i to na szczególnych prawach. Jedna rzecz byłaby przedmiotem dwóch współwłasności łącznych!
Nie ma też żadnych podstaw prawnych żeby z powodu rozwodu jednego z małżonków wyjąć z majątku wspólników wybraną rzecz i przyznać drugiemu    jego wartość , jeszcze przed spłaceniem długów i bez uczestnictwa w takim rozliczeniu  , wszystkich wspólników. Należy pamiętać ,że rozliczenie wspólników S.C. odbywa się w sądzie gospodarczym oraz ,że wspólnicy mogą żądać nierównego podziału . Rozliczenie takie trwa często latami. Dlatego min. sąd nie może ,orzekając o podziale majątku wspólnego małżonków, omijając prawo, z urzędu  rozwiązać częściowo spółki(umowy wzajemnie  zobowiązującej wspólników) wbrew ich woli i bez ich udziału w charakterze uczestników.(art. 874 kc i W. Kubala: Umowa Spółki Cywilnej. Prawo Spółek pod redakcją S. Włodyki - Kraków 1996). Po rozwodzie małżonek  nie będący wspólnikiem nie będzie brał udziału w podziale majątku rozwiązanej spółki  ale też nie będzie  odpowiadał z małżonkiem wspólnikiem za ewentualne długi czy straty.  S.C

Reasumując można powiedzieć ,że w sprawie o podział majątku wspólnego małżeńskiego ,przed nowelizacją kro w 2004r i po nowelizacji, prawa małżonka pozostającego we współwłasności majątkowej ze wspólnikiem spółki cywilnej w sytuacji, gdy stroną spółki był tylko jeden z małżonków pozostający w takiej wspólności, nie obejmują składników majątkowych nabytych przez spółkę, lecz ograniczają się do tych praw majątkowych, które przysługują wspólnikowi w czasie trwania spółki, jako wynik zarządzania majątkiem spółki, tj. do zysków i podziału majątku spółki który nastąpić może wyłącznie po rozwiązaniu umowy spółki (art. 868 k.c. i art. 875 k.c.).
W sytuacji gdy jeden z małżonków jest wspólnikiem S.C. ,Sąd powinien więc ustalić nie majątek wspólników, ale  jakie wymagalne roszczenia (wierzytelności) do wspólników S.C.  miał małżonek wspólnik w chwili ustania wspólności majątkowej małżeńskiej. W skład majątku wspólnego do podziału nie wejdzie żadna wierzytelność związana z majątkiem, jaki otrzyma wspólnik po rozwiązaniu i likwidacji spółki.( postan. SN z dn.12 01 2007 r  w sprawie II CSK 321/06)

Autor, Arnold Pander jest sędzią sądu rejonowego w stanie spoczynku.