Sąd Najwyższy udzielił tym samym odpowiedzi na pytanie prawne Sądu Apelacyjnego w Warszawie przedstawione do rozpoznania przez skład trzech sędziów Sądu Najwyższego: "Czy może być uznane za klauzulę niedozwoloną zgodnie z art. 3851 § 1 k.c. postanowienie wzorca umowy sprzeczne z bezwzględnie obowiązującym przepisem prawa?"

W literaturze przedmiotu podkreśla się, że aby określone postanowienie umowy mogło zostać uznane za "niedozwolone postanowienie umowne" w rozumieniu art. 3851 § 1 k.c., spełnione muszą zostać cztery warunki:
1. umowa musi być zawarta z konsumentem,
2. postanowienie umowy "nie zostało uzgodnione indywidualnie",
3. postanowienie kształtuje prawa i obowiązki konsumenta w sposób sprzeczny z dobrymi obyczajami, rażąco naruszając jego interesy,
4. postanowienie sformułowane w sposób jednoznaczny nie dotyczy "głównych świadczeń stron".

Skutkiem prawnym zaistnienia niedozwolonego postanowienia umownego jest częściowa bezskuteczność, polegająca na tym, że postanowienie umowne uznane za niedozwolone staje się bezskuteczne, natomiast w pozostałym zakresie umowa jest wiążąca. Innymi słowy „brak związania” postanowieniem umownym na skutek uznania go za niedozwolone nie oznacza nieważności czy bezskuteczności umowy w całości, a jedynie w określonym zakresie (art. 3851 § 2 k.c.).

W piśmiennictwie zwrócono uwagę na odmienność uregulowania z art. 3851 § 2 k.c. w porównaniu z art. 58 k.c., bowiem przy tym pierwszym uregulowaniu obojętne są takie okoliczności, jak doniosłość zakwestionowanego postanowienia dla któregokolwiek z kontrahentów, brak jest także regulacji, że na miejsce takiego postanowienia wchodzi dyspozycja normy prawnej, wreszcie nie dochodzi do upadku całej umowy. Twierdzi się także, że z reguły konsument, w stosunku do którego nie znajdzie zastosowania kwestionowane postanowienie, będzie zainteresowany wykonaniem umowy, a nie unieważnieniem umowy w całości na podstawie art. 58 § 3 in fine Kodeksu cywilnego.

Sankcja przewidziana w art. 3851 k.c. nie może być więc utożsamiana z sankcją bezwzględnej nieważności z art. 58 k.c. – klauzula niedozwolona nie jest bowiem równoważna z klauzulą sprzeczną z ustawą lub mającą na celu obejście ustawy w rozumieniu art. 58 § 1 Kodeksu cywilnego. Stąd przewidziany w art. 58 § 3 k.c. w zw. z art. 58 § 2 k.c. skutek w postaci bezwzględnej nieważności niedozwolonego postanowienia (umownego, wzorcowego) na podstawie jego sprzeczności z dobrymi obyczajami jest wyłączony przez regulację szczegółową z art. 3851 § 1 Kodeksu cywilnego.

Jednakże w sytuacji, gdyby kontrolowana klauzula umowy lub wzorca była nie tylko abuzywna, lecz dodatkowo sprzeczna z ustawą, wówczas pierwszeństwo będzie miała sankcja nieważności z art. 58 § 3 Kodeksu cywilnego. W przypadku umowy możliwa będzie wówczas sankcja nieważności całej czynności prawnej, w sytuacji gdyby bez postanowień dotkniętych nieważnością czynność nie została dokonana (zob. A. Rzetecka-Gil: Komentarz do art. 3851 Kodeksu cywilnego Dz. U. Nr 16, poz. 93); (LEX/el. 2010).
(III CZP 119/10, LEX nr 688470)

Artykuł pochodzi z programu System Informacji Prawnej LEX on-line