Odmowa ustanowienia pełnomocnika z urzędu nie zawsze ogranicza prawo do obrony

Złożenie wniosku o ustanowienie pełnomocnika z urzędu nie oznacza jeszcze, że zostanie on automatycznie uwzględniony. Strony mogą wnosić zażalenie na wydane postanowienie bądź składać ponowne wnioski w tym przedmiocie, o ile powołują się na nowe okoliczności. Z orzecznictwa sądów wynika, że o pozbawieniu możliwości obrona można mówić wtedy gdy strona swoim zachowaniem wykazuje nieznajomość reguł postępowania lub nieporadność.

Zgodnie z Kodeksem postępowania cywilnego ustanowienie dla strony pełnomocnika z urzędu zależy od wykazania dwóch niezależnych przesłanek. Po pierwsze strona powinna udowodnić, że nie jest w stanie ponieść kosztów wynagrodzenia adwokata lub radcy prawnego bez uszczerbku utrzymania koniecznego dla siebie i rodziny. Po drugie należy wykazać, że udział adwokata lub radcy prawnego w sprawie jest potrzebny. Ocena powyższych kwestii zależy od uznania sądu. Nie zawsze wnioski stron o ustanowienie pełnomocnika z urzędu są uwzględniane. Sąd może uznać, że strona nie jest uboga, więc nie powinna korzystać z tego dobrodziejstwa. Może przyjąć, że choć autor wniosku znajduje się w trudnej sytuacji materialnej, nie potrzebuje udziału pełnomocnika w sporze.

Czytaj: Pełnomocnik z urzędu czasem konieczny, ale nie zawsze sąd go wyznaczy>>

Ograniczenie prawo do obrony? W określonych sytuacjach

Pojawić może się pytanie, czy odmowa ustanowienia dla strony pełnomocnika z urzędu może wiązać się z pozbawieniem jej możliwości obroną praw przed sądem. Tego rodzaju kwestia rzutuje na ważność procesu. Zgodnie bowiem z art. 379 pkt 5 k.p.c. nieważność postępowania zachodzi, jeżeli strona została pozbawiona możności obrony swych praw. Warto zwrócić uwagę na poglądy prezentowane w orzecznictwie sądowym. 

Przykładowo Sąd Najwyższy w wyroku z 27.08.2020 r., I CSK 411/19 (LEX nr 3057896) przyjął, że odmowa ustanowienia dla strony pełnomocnika z urzędu, skutkująca pozbawieniem jej możności obrony swych praw, a tym samym nieważnością postępowania, ma miejsce tylko wtedy, gdy strona swoim zachowaniem wykazuje nieznajomość reguł postępowania lub nieporadność, prowadzącą do tego, że przy faktycznym lub prawnym skomplikowaniu sprawy nie jest w stanie wykorzystać prawnych możliwości prawidłowego jej prowadzenia. 

Z kolei Sąd Apelacyjny w Gdańsku w wyroku z dnia 30 stycznia 2020 r. w sprawie V ACa 586/19 (LEX nr 2940100) uznał, że tylko w wyjątkowych sytuacjach nieprzyznanie fachowej pomocy pełnomocnika z urzędu może być kwalifikowane jako powodujące nieważność postępowania wskutek pozbawienia strony możności obrony jej praw. Dotyczy to jednak wyłącznie przypadków, gdy strona swoim zachowaniem wykazuje nieznajomość reguł postępowania lub nieporadność.

Nowy wniosek - z nowymi okolicznościami

Jeśli sąd wyda postanowienie odmowne, strona może rozważyć jego kwestionowanie, wnosząc zażalenie. Czasami jednak zażalenie nie okazuje się skuteczne. Strona może również ponownie składać wniosek o ustanowienie dla niej pełnomocnika z urzędu. Powinna mieć jednak na względzie treść art. 117(2) k.p.c. W świetle art. 117(2) par 1 k.p.c. w razie oddalenia wniosku o ustanowienie adwokata lub radcy prawnego strona nie może ponownie domagać się ustanowienia adwokata lub radcy prawnego, powołując się na te same okoliczności, które stanowiły uzasadnienie oddalonego wniosku. 

Ponadto na mocy art. 117 par 2 k.p.c. ponowny wniosek, o którym mowa w par 1, jest niedopuszczalny i pozostawia się go w aktach sprawy bez żadnych dalszych czynności. To samo dotyczy pism związanych z jego wniesieniem. O pozostawieniu wniosku i pism związanych z jego wniesieniem zawiadamia się stronę wnoszącą tylko raz - przy złożeniu pierwszego pisma. Przykładowo wnoszenie kolejnego wniosku o ustanowienie pełnomocnika może wiązać się z tym, iż uległa pogorszeniu sytuacja finansowa strony bądź pojawiły się nowe okoliczności, które nakazują powtórną analizę jej sytuacji w sprawie.

Czytaj: Adwokaci chcą szybszych wypłat za pomoc prawną z urzędu>>

Odmowa ustanowienia pełnomocnika z urzędu a skargi do RPO

Strony niezadowolone z rozstrzygnięć sądu niekiedy kierują skargi w tej sprawie do Rzecznika Praw Obywatelskich. Jak wskazuje Kamila Dołowska, dyrektor Zespołu Prawa Cywilnego z Biura Rzecznika Praw Obywatelskich, do BRPO wpływają stosunkowo często (kilka skarg w miesiącu) skargi od obywateli, że sąd nie ustanowił dla nich pełnomocnika z urzędu.

- Powody nieustanowienia pełnomocnika to najczęściej uznanie przez sąd, że sytuacja materialna strony postępowania pozwala jej opłacić we własnym zakresie koszt pomocy prawnej albo uznanie przez sąd, że sprawa nie jest skomplikowana i występujący w niej obywatel nie wymaga wsparcia profesjonalnego pełnomocnika. Często powodem nieuzyskania pomocy prawnej jest także nieusunięcie braków formalnych wniosku w zakreślonym przez sąd terminie – mówi Dołowska.

Jak zauważa w przeważającej większości spraw zarzut, że sąd mimo istnienia podstaw nie ustanowił pełnomocnika, jest stawiany wówczas, gdy jest za późno na wniesienie środka odwoławczego od rozstrzygnięcia tej kwestii przez sąd, zazwyczaj jest on podnoszony w piśmie do RPO, w którym jest kwestionowane niekorzystne rozstrzygnięcie co do istoty sporu (wyrok bądź postanowienie w postępowaniu nieprocesowym).

- W takiej sytuacji RPO również nie ma już środków działania, możemy jedynie poinformować obywatela o praktyce orzeczniczej w zakresie ustanowienia pełnomocnika z urzędu, ewentualnie o relacji pomiędzy prawem do sądu a odmową ustanowienia pełnomocnika z urzędu. Sporadycznie, kiedy RPO uzna, że faktycznie nie było podstaw do odmowy ustanowienia pełnomocnika, kierujemy wystąpienia do prezesa sądu, sygnalizując nadmierny w ocenie RPO formalizm w podejściu do tej kwestii, który być może wymagałby zmiany praktyki w danym sądzie – podsumowuje.
 

-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

Linki w tekście artykułu mogą odsyłać bezpośrednio do odpowiednich dokumentów w programie LEX. Aby móc przeglądać te dokumenty, konieczne jest zalogowanie się do programu. Dostęp do treści dokumentów w programie LEX jest zależny od posiadanych licencji.