Zgodnie z nazwą istotą tej opieki są medyczne działania profilaktyczne (prewencyjne) w stosunku do uczniów i ich rodziców oraz środowiska szkolnego, w tym:
• profilaktyka pierwotna (pierwszorzędowa) - ukierunkowana na wszystkich uczniów (np. szczepienia ochronne, edukacja zdrowotna) oraz szkołę i rodzinę (zachęcanie do zapewniania dzieciom i młodzieży odpowiednich warunków życia i nauki);
• profilaktyka wtórna (drugorzędową) - dotycząca uczniów ze zwiększonym ryzykiem rozwoju zaburzeń i obejmująca wczesne wykrywanie ich objawów (testy przesiewowe, profilaktyczne badania lekarskie) oraz działania naprawcze;
• profilaktyka trzeciorzędowa - poradnictwo czynne dotyczące uczniów z problemami zdrowotnymi, społecznymi i szkolnymi, przewlekle chorych i niepełnosprawnych, którego celem jest zapobieganie dalszym, niepomyślnym skutkom tych zaburzeń.

Pielęgniarka bierze także udział w planowaniu, realizacji i ewaluacji edukacji zdrowotnej w szkole i tworzeniu szkoły promującej zdrowie. Przyjmuje się także, że profilaktyczna opieka zdrowotna nad uczniami powinna być powiązana z programami profilaktyki i promocji zdrowia w szkole oraz realizowana w ścisłej współpracy z pracownikami szkoły i rodzicami uczniów. Takie szerokie podejście do rozwiązywania problemów zdrowotnych uczniów zakłada Światowa Organizacja Zdrowia, która wymienia elementy programu promocji zdrowia w szkole:
1. edukacja zdrowotna,
2. wychowanie fizyczne i rekreacja,
3. profilaktyczna opieka zdrowotna nad uczniami, posiłki szkolne,
4. działania w zakresie promocji zdrowia w odniesieniu do pracowników szkoły,
5. poradnictwo i pomoc psychologiczna,
6. sprzyjające zdrowiu środowisko fizyczne i społeczne szkoły,
7. współpraca z rodzicami i społecznością lokalną.

Organizacja profilaktycznej opieki zdrowotnej

Decyzję o finansowaniu profilaktycznej opieki zdrowotnej nad uczniami podjęto w ramach ubezpieczenia w Narodowym Funduszu Zdrowia. Sprawowana jest ona przez:

1. Pielęgniarkę lub higienistkę szkolną w gabinecie profilaktyki. Decyzją Ministerstwa Edukacji Narodowej i Sportu oraz Ministerstwa Zdrowia dotychczasową nazwę miejsca pracy pielęgniarki w szkole „gabinet medyczny" zamieniono na „gabinet profilaktyki" lub „gabinet profilaktyczny".
Pielęgniarka lub higienistka pełni obecnie główną rolę w profilaktycznej opiece zdrowotnej nad uczniami. Pracuje w szkole samodzielnie i w większości szkół jest jedynym pracownikiem z przygotowaniem medycznym. Powinna być „rzecznikiem zdrowia w szkole, doradcą i konsultantem medycznym” dyrektora szkoły i nauczycieli oraz uczniów i ich rodziców.

2. Lekarza podstawowej opieki zdrowotnej (specjalistę medycyny rodzinnej lub pediatrii albo medycyny ogólnej) w zakładzie opieki zdrowotnej lub innym miejscu praktyki zawodowej lekarza.
Lekarz podstawowej opieki zdrowotnej sprawuje opiekę nad uczniami, którzy znajdują się na jego liście aktywnej. Za powierzeniem temu lekarzowi profilaktycznej opieki zdrowotnej nad uczniami i rezygnacją z odrębnego stanowiska lekarza szkolnego przemawiają następujące argumenty:
- ciągłość opieki nad dzieckiem - ten sam lekarz sprawuje opiekę w ”zdrowiu i w
chorobie”,
- przestrzeganie prawa rodziców do wyboru lekarza, który sprawuje opiekę nad ich
dzieckiem,
- dostępność pełnej dokumentacji medycznej,
- postrzeganie rozwoju i zdrowia dziecka w kontekście jego sytuacji rodzinnej,
- badanie ucznia w obecności rodziców (opiekunów), co umożliwia zebranie pełnego
wywiadu i przekazanie rodzicom porad i zaleceń lekarskich,
- możliwość edukacji zdrowotnej rodziców,
- umknięcie dublowania kosztów opieki nad dzieckiem sprawowanej przez dwóch
lekarzy - w szkole i w zakładzie opieki zdrowotnej (doświadczenia wskazują na brak
przepływu informacji między tymi lekarzami).