Zmiana Działu Ósmego ustawy z dnia 26 czerwca 1974 r. – Kodeks pracy (tekst jedn.: Dz. U. z 1998 r. Nr 21, poz. 94 z późn. zm.) – dalej k.p., to nie tylko dobra wola naszego ustawodawcy, ale przede wszystkim konieczność związana z implementacją unijnych regulacji, które w sposób szczególny traktują pracujących, młodych rodziców.
Urlop macierzyński dla mam
Prawo do urlopu macierzyńskiego przysługuje kobiecie, która w trakcie trwania stosunku pracy urodziła co najmniej jedno dziecko (z urlopu nie mogą skorzystać osoby zatrudnione na podstawie umowy o dzieło lub umowy zlecenia).
Urlop macierzyński może składać się z dwóch części:
1) obligatoryjnej – przewidzianej w art. 180 k.p., wynoszącej od 20 tygodni w razie urodzenia jednego dziecka do 37 tygodni w razie urodzenia pięciorga i więcej dzieci przy jednym porodzie,
2) fakultatywnej – przewidzianej w art. 1821 k.p. i wynoszącej od 4 do 6 tygodni (w 2012 r.).
Podstawowy urlop macierzyński przysługuje matce dziecka i oznacza zwolnienie od pracy i wykonywania wszelkich obowiązków zawodowych i służbowych z tytułu urodzenia dziecka. Jego celem jest umożliwienie młodej mamie odzyskania pełnej sprawności fizycznej, psychicznej i hormonalnej po porodzie, a także sprawowania bezpośredniej i osobistej opieki nad dzieckiem. Do powyższego urlopu ma prawo każda matka, niezależnie od rodzaju zawartej umowy o pracę , wymiaru etatu czy stażu pracy. Pomimo tego, że co do zasady z urlopu macierzyńskiego korzysta kobieta, w określonych sytuacjach urlop ten może przejąć ojciec dziecka.
Warto przypomnieć, że pracodawca nie ma prawa odmówić urlopu macierzyńskiego, jak również go ograniczać. Ponadto musi być udzielony w naturze i nie można go zastąpić żadnym innym świadczeniem czy ekwiwalentem pieniężnym. Mało tego – kobieta nie może się go zrzec (jedynie w określonych sytuacjach dopuszczalna jest rezygnacja z urlopu macierzyńskiego (np. w przypadku oddania dziecka do adopcji lub na rzecz ojca dziecka, z tym, że na urlopie macierzyńskim matka dziecka musi przebywać przynajmniej 14 tygodni – pozostałą część może wykorzystać ojciec dziecka).
Wymiar podstawowego urlopu macierzyńskiego określony jest w tygodniach, przy czym tydzień liczy się jako 7 dni kalendarzowych (art. 1831 § 1 k.p.), i wynosi odpowiednio:
1) 20 tygodni w przypadku urodzenia jednego dziecka,
2) 31 tygodni w przypadku jednoczesnego urodzenia dwojga dzieci,
3) 33 tygodni w przypadku jednoczesnego urodzenia trojga dzieci,
4) 35 tygodni w przypadku jednoczesnego urodzenia czworga dzieci,
5) 37 tygodni w przypadku jednoczesnego urodzenia pięciorga i więcej dzieci.
Co do zasady pierwszym dniem urlopu macierzyńskiego jest dzień porodu (art. 1831 § 2 k.p.). Urlop macierzyński ustala się w sposób ciągły i nie wyłącza przypadających w tym okresie dni wolnych od pracy (niedziel, świąt itp.). Okres urlopu macierzyńskiego jest również okresem ochronnym dla przebywającego na nim pracownika – pracodawca poza określonymi przypadkami (np. likwidacja i upadłość pracodawcy lub zwolnienie dyscyplinarne, o którym mowa w art. 52 k.p.) nie może rozwiązać z pracownikiem stosunku pracy.
Dodatkowy urlop macierzyński
Dodatkowy urlop macierzyński i dodatkowy urlop na warunkach urlopu macierzyńskiego nie są obligatoryjne. Prawo do niego przysługuje zarówno rodzicom biologicznym, jak i adopcyjnym. Niestety, korzystać z takiego urlopu może tylko jedno z rodziców.
W odróżnieniu od podstawowego urlopu macierzyńskiego, który jest obowiązkowy dla matki, dodatkowy urlop jest przywilejem pracującego rodzica. Zarówno matka, jak i ojciec dziecka mogą z niego skorzystać, ale nie muszą. Nie zmienia to jednak faktu, że na wyraźny (pisemny) wniosek pracownika złożony nie później niż siedem dni przed rozpoczęciem korzystania z opieki, pracodawca ma obowiązek takiego urlopu udzielić. Z drugiej jednak strony pracodawca nie ma prawa zmusić pracownika do wykorzystania dodatkowego urlopu.
Od 2012 r. dodatkowy urlop macierzyński przysługuje w wymiarze:
1) 4 tygodni w przypadku urodzenia jednego dziecka przy jednym porodzie (w 2011 r. – 2 tygodnie, a w 2014 – 6 tygodni),
2) 6 tygodni w przypadku urodzenia dwojga dzieci przy jednym porodzie (w 2011 r. – 6 tygodni, a w 2014 – 8 tygodni),
3) 6 tygodni w przypadku urodzenia trojga dzieci przy jednym porodzie (w 2011 r. – 6 tygodni, a w 2014 – 8 tygodni),
4) 6 tygodni w przypadku urodzenia czworga dzieci przy jednym porodzie (w 2011 r. – 6 tygodni, a w 2014 – 8 tygodni),
5) 6 tygodni w przypadku urodzenia pięciorga i więcej dzieci przy jednym porodzie (w 2011 r. – 6 tygodni, a w 2014 – 8 tygodni).
Dodatkowy urlop macierzyński jest skorelowany z podstawowym urlopem macierzyńskim, a więc nie da się ich rozdzielić. Jedną z jego podstawowych cech jest to, że zgodnie z art. 182(1) § 2 k.p., musi przypadać bezpośrednio po wykorzystaniu obligatoryjnej części podstawowej. Ponadto urlop dodatkowy może być wykorzystywany jedynie w pełnych tygodniach. Zgodne z powyższymi zasadami odpowiednie informacje powinny być zawarte we wniosku do pracodawcy o udzielenie dodatkowego urlopu macierzyńskiego. Warto dodać, że decyzja powinna być dobrze przemyślana, gdyż późniejsze zmiany są niedopuszczalne.
Podczas dodatkowej części urlopu macierzyńskiego matka lub ojciec na nim przebywający może łączyć go z pracą u pracodawcy, który udzielił mu urlopu, w wymiarze nie wyższym niż połowa normalnego wymiaru czasu pracy (tj. maksymalnie pół etatu). W tym celu pracownik powinien złożyć u pracodawcy wniosek, jednak nie później niż na siedem dni przed rozpoczęciem pracy.
Urlop macierzyński dla rodziców zastępczych (tzw. urlop na warunkach urlopu macierzyńskiego)
Kodeks pracy reguluje także zasady urlopu macierzyńskiego dla rodzin zastępczych. Zgodnie z powyższymi regulacjami pracownik, który przyjmie dziecko na wychowanie i wystąpi do sądu opiekuńczego z wnioskiem o wszczęcie postępowania w sprawie przysposobienia dziecka lub który przyjmie dziecko na wychowanie jako rodzina zastępcza, z wyjątkiem rodziny zastępczej zawodowej, będzie miał prawo do urlopu na warunkach podstawowego urlopu macierzyńskiego (art. 183 § 1 k.p.).
Urlop ojcowski
Nie tylko matka ma prawo zajmować się dzieckiem w trakcie przerwy zawodowej. Taki przywilej ma również pracujący ojciec, a może z niego skorzystać do ukończenia przez dziecko pierwszego roku życia (nie ma znaczenia, czy w tym czasie matka dziecka przebywa równocześnie na urlopie macierzyńskim lub wychowawczym). W chwili obecnej urlop ten wynosi siedem dni, jednakże od 1 stycznia 2012 r. wydłuża się do dwóch tygodni. Na długość urlopu nie wpływa również to liczba dzieci, które przyszły na świat podczas porodu.
Urlopu ojcowskiego nie można dzielić na części. W jednym terminie trzeba wykorzystać całość urlopu.
Formalności związane z uzyskaniem urlopu ojcowskiego są takie same jak przy dodatkowych urlopach macierzyńskich: aby go otrzymać, pracownik musi złożyć odpowiedni wniosek. Powyższy wniosek należy zgłosić pracodawcy nie później niż siedem dni przed planowanym terminem rozpoczęcia opieki sprawowania opieki. Pracownik powinien również dołączyć skrócony odpis aktu urodzenia dziecka, a także oświadczenie pracownika, że zasiłek macierzyński przysługujący w tym czasie ojcu nie został pobrany z innego tytułu.
Warto również przypomnieć, że podobnie jak w przypadku urlopu macierzyńskiego, ojciec-pracownik podlega szczególnej ochronie, a pracodawca nie może wypowiedzieć mu stosunku pracy. Wyjątkiem, podobnie jak w przypadku urlopu macierzyńskiego, będzie likwidacja i upadłość pracodawcy lub podstawa do zwolnienia dyscyplinarnego, o którym mowa w art. 52 k.p.