Wykaz prac w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze

Pracodawca jest obowiązany sporządzić i prowadzić wykaz stanowisk pracy, na których są wykonywane prace w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze oraz ewidencję pracowników wykonujących takie prace.

Prace wykonywane w szczególnych warunkach to prace związane z czynnikami ryzyka, które wraz z wiekiem pracownika mogą z dużym prawdopodobieństwem spowodować trwałe uszkodzenie jego zdrowia. Są to prace determinowane siłami natury lub procesami technologicznymi: prace pod ziemią, na wodzie, pod wodą albo w powietrzu, prace w warunkach mikroklimatu gorącego (powyżej 20^oC) lub zimnego (poniżej 0^oC), bardzo ciężkie prace fizyczne w warunkach podwyższonego ciśnienia atmosferycznego oraz ciężkie prace fizyczne związane z bardzo dużym obciążeniem statycznym wynikającym z konieczności pracy w wymuszonej, niezmiennej pozycji ciała, które, mimo zastosowania środków profilaktyki technicznej, organizacyjnej i medycznej, stawiają przed pracownikami wymagania przekraczające poziom ich możliwości, ograniczony w wyniku procesu starzenia się jeszcze przed osiągnięciem wieku emerytalnego, w stopniu utrudniającym ich pracę na dotychczasowym stanowisku.

W załączniku nr 1 do ustawy z dnia 19 grudnia 2008 r. o emeryturach pomostowych (tekst jedn.: Dz. U. z 2015 r. poz. 965 z późn. zm.) – dalej u.e.p. wymieniono 40 rodzajów prac wykonywanych w szczególnych warunkach, a w załączniku nr 2 do u.e.p. – 24 rodzaje prac o szczególnym charakterze.

Na podstawie kryteriów kwalifikowania danego rodzaju prac do prac w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze, pracodawca powinien ocenić, czy pracownik wykonuje pracę takiego rodzaju, czy praca ta, spełniając określone wymagania, znajduje się w wykazie z załącznika 1 i 2 do u.e.p. i czy jest wykonywana w pełnym wymiarze czasu pracy. Sama nazwa stanowiska nie może być podstawą kwalifikowania stanowiska do tego wykazu.

Według Centralnego Instytutu Ochrony Pracy, szczególna sprawność psychofizyczna to określony zespół cech niezbędnych do zapewnienia bezpieczeństwa wykonania pracy (tzw. cech krytycznych), szczególnie wykonywanej w warunkach stresu. W przypadku prac o szczególnym charakterze cechy krytyczne odnoszą się do sprawności intelektualnej i sensomotorycznej, zdolności, a także cech temperamentu, a ich poziom wyznaczają normy opracowane na podstawie wyników pomiarów tych cech w określonych grupach zawodowych. Przez „szczególną odpowiedzialność" należy rozumieć odpowiedzialność za wykonywanie takich prac, których niewłaściwe wykonywanie może spowodować bezpośrednie zagrożenie bezpieczeństwa publicznego, w tym zdrowia lub życia własnego i innych osób, a pracownik je wykonujący jest świadomy konsekwencji niewłaściwej realizacji powierzonych mu obowiązków.

Jedną z istotnych przesłanek uznania, że pracownik wykonuje prace w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze jest fakt, że jej wykonywanie stanowi jego podstawowy obowiązek, podstawowe zajęcie, wynikające z umowy o pracę i wypełniające, w zasadzie, przypisany wymiar czasu pracy. Kryterium pełnego wymiaru czasu pracy oznacza, że pracownik musi być zatrudniony w wymiarze co najmniej 8 godzin na dobę i 40 godzin tygodniowo w przyjętym okresie rozliczeniowym lub w pełnym wymiarze godzin określonym dla danego rodzaju pracy, jeżeli wymiar ten został skrócony. Nie oznacza to jednak, że praca ma być wykonywana stale i bez przerwy przez cały dobowy wymiar czasu pracy.

W celu uznania pracy świadczonej w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze za pracę wykonywaną w pełnym wymiarze czasu pracy, istotne jest zatrudnienie pracownika do wykonywania tej właśnie pracy i fakt, by jej wykonywanie stanowiło jego podstawowy obowiązek. Dopuszczalne jest więc, aby w przerwach w wykonywaniu pracy, pracownik wykonywał również inne obowiązki, zlecone przez przełożonych lub wynikające z zakresu obowiązków.

Jeżeli pracownik wykonuje pracę w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze sporadycznie, jako zajęcie dodatkowe, wówczas jest to podstawa do uznania, że nie są spełnione kryteria określone w definicji pracy o szczególnym charakterze.

Inspektorzy Państwowej Inspekcji Pracy są zobowiązani do kontroli ewidencji pracowników wykonujących prace w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze. Organy PIP są uprawnione do nakazania pracodawcy umieszczenia pracownika w ewidencji pracowników wykonujących prace w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze albo też wykreślenia go z tej ewidencji.