Modyfikacje genetyczne, polegające na wprowadzaniu genów pochodzących z innych gatunków, które nadają modyfikowanemu organizmowi pożądaną cechę, lecz nie występującą u niego naturalnie, budziły nadal budzą wiele kontrowersji. Modyfikacje, jakie człowiek wprowadza do różnych organizmów można podzielić na trzy grupy:
1) zmieniona zostaje aktywność genów naturalnie występujących w danym organizmie;
2) do organizmu wprowadzone zostają dodatkowe kopie jego własnych genów;
3) wprowadzany gen pochodzi z organizmu innego gatunku, wskutek czego powstają organizmy tzw. transgeniczne.
Mimo obaw, genetyczne modyfikacje przynoszą poważne korzyści człowiekowi, np. zmodyfikowane mikroorganizmy są używane do produkcji pewnych substancji chemicznych, takich jak np. insulina, albo w rezultacie modyfikacji roślin ich pozytywne cechy zostają wzmocnione, np. wzrasta zawartości oleju w nasionach rzepaku, co w oczywisty sposób zwiększa opłacalność produkcji. Zapewne nie wiedząc o tym – jemy transgeniczne pomidory o przedłużonej trwałości.
Na świecie (najwięcej: USA, Argentyna, Kanada, Brazylia, Chiny i RPA) najczęściej modyfikuje się kukurydzę, pomidory, soję, ziemniaki, bawełnę, melony, buraki cukrowe i tytoń.
Organizmy transgeniczne mają coraz szersze zastosowania np. w badaniach nad rakiem, chorobami zakaźnymi, a zwłaszcza chorobami dziedzicznymi.
Ciągle niedostatecznie poznane zagrożenia związane z GMO wymuszają na państwach wprowadzenie regulacji prawnych dotyczących ochrony przed niepożądanymi skutkami ingerencji człowieka w naturę. W Polsce taką regulacją jest ustawa z dnia 22 czerwca 2001 r. o organizmach genetycznie zmodyfikowanych (tekst jedn.: Dz. U. z 2007 r. Nr 36, poz. 233) – dalej u.o.g.z.
Wprowadzenie przez ustawodawcę do ustawy z dnia 13 kwietnia 2007 r. - o Państwowej Inspekcji Pracy (Dz. U. Nr 89, poz. 589 z późn. zm.), w art. 8, ust. 1 nowego punktu 7a w brzmieniu: 7a) kontrola przestrzegania wymagań bezpieczeństwa i higieny pracy, o których mowa w ustawie z dnia 22 czerwca 2001 r. o organizmach genetycznie zmodyfikowanych wskazuje na dostrzeżenie potencjalnych zagrożeń dla człowieka i środowiska w związku z organizmami genetycznie modyfikowanymi.
Zgodnie z u.o.g.z. - organizm genetycznie zmodyfikowany (w skrócie: GMO), to organizm inny niż organizm człowieka, w którym materiał genetyczny został zmieniony w sposób niezachodzący w warunkach naturalnych wskutek krzyżowania lub naturalnej rekombinacji, w szczególności przy zastosowaniu technik rekombinacji DNA z użyciem wektorów (cząsteczka DNA, która pozwala na wprowadzenie i stabilne utrzymanie cząsteczek DNA w organizmie biorcy), w tym tworzenia materiału genetycznego poprzez włączenie do wirusa, plazmidu (cząsteczka DNA występująca w komórce poza chromosomem i zdolna do autonomicznej (niezależnej) replikacji) lub każdego innego wektora, cząsteczek DNA wytworzonych poza organizmem i włączenie ich do organizmu biorcy, w którym w warunkach naturalnych nie występują, ale w którym są zdolne do ciągłego powielania, albo technik stosujących bezpośrednie włączenie materiału dziedzicznego przygotowanego poza organizmem, a w szczególności: mikroiniekcji, makroiniekcji i mikrokapsułkowania, lub metod niewystępujących w przyrodzie dla połączenia materiału genetycznego co najmniej dwóch różnych komórek, gdzie w wyniku zastosowanej procedury powstaje nowa komórka zdolna do przekazywania swego materiału genetycznego odmiennego od materiału wyjściowego komórkom potomnym. Ustawa ponadto definiuje używanie GMO w systemie zamkniętym oraz zamierzone uwolnienie GMO do środowiska.
Otóż zamknięte użycie genetycznie modyfikowanego organizmu oznacza każde działanie polegające na modyfikacji genetycznej organizmów lub hodowaniu, przechowywaniu, transportowaniu, niszczeniu, usuwaniu lub wykorzystywaniu GMO w jakikolwiek inny sposób, podczas którego są stosowane zabezpieczenia, w szczególności w postaci hermetycznej instalacji, pomieszczenia lub innej fizycznej bariery, w celu efektywnego ograniczenia kontaktu tych organizmów z ludźmi i środowiskiem.
Natomiast zamierzonym uwolnieniem GMO do środowiska jest każde działanie polegające na zamierzonym wprowadzeniu do środowiska organizmów genetycznie zmodyfikowanych, albo ich kombinacji - bez zabezpieczeń mających na celu ograniczenie kontaktu GMO z ludźmi i środowiskiem.
W zależności od stopnia zagrożenia dla zdrowia ludzi i środowiska wyróżnia się cztery kategorie działań zamkniętego użycia GMO:
1) kategoria I - działania niepowodujące zagrożeń;
2) kategoria II - działania o niewielkich zagrożeniach;
3) kategoria III - działania o umiarkowanych zagrożeniach;
4) kategoria IV - działania niosące duże zagrożenia.
Klasyfikacji działań zamkniętego użycia GMO do jednej z kategorii powinien dokonać – zgodnie z u.o.g.z. - użytkownik GMO, przeprowadzając ocenę zagrożeń wymaganą w związku z podjęcie operacji polegającej na zamkniętym użyciu GMO lub działań polegających na zamierzonym uwolnieniu GMO do środowiska, w tym wprowadzeniu do obrotu produktów GMO. Działania te, wymagają przeprowadzenia oceny zagrożeń dla zdrowia ludzi i środowiska oraz zastosowania niezbędnych środków w celu uniknięcia tych zagrożeń. Szczególne środki bezpieczeństwa są wymagane w odniesieniu do GMO zawierających geny odporności na antybiotyki stosowane w leczeniu ludzi i zwierząt.
Użytkownik GMO ma obowiązek przestrzegania szczegółowych wymagań dotyczących poziomów i rodzajów zabezpieczeń, określonych dla poszczególnych kategorii działań zamkniętego użycia GMO. W razie wątpliwości, do której kategorii działań zamkniętego użycia GMO powinno być zaliczone dane działanie, użytkownik jest obowiązany stosować poziomy i rodzaje zabezpieczeń określone dla kategorii działania o wyższym stopniu zagrożenia.
Podział na kategorie działań następuje na podstawie uprzednio przeprowadzonej oceny zagrożeń, jakie mogą stwarzać działania zamkniętego użycia GMO dla zdrowia ludzi i środowiska.
Ocenę zagrożeń należy przeprowadzać w sposób poddający się weryfikacji na podstawie dostępnych danych naukowo-technicznych, biorąc pod uwagę zagrożenia bezpośrednie i pośrednie, które mogą wystąpić zarówno w krótkim, jak i dłuższym okresie.
Ocena zagrożeń polega na identyfikacji wszelkich możliwych, szkodliwych skutków, w szczególności związanych z organizmem biorcy, wprowadzonym materiałem genetycznym pochodzącym z organizmu dawcy lub mikroorganizmem dawcy - tak długo jak mikroorganizm jest wykorzystywany do działania, a także z cząsteczką DNA (wektorem), która pozwala na wprowadzenie i stabilne utrzymanie cząsteczek DNA w organizmie biorcy oraz powstałym GMO, tudzież opisie charakteru czynności, w tym określeniu skali działania, możliwych szkodliwych skutków oraz możliwości ich wystąpienia.
Czynnikami wpływającymi na rzeczywiste zagrożenie i mogącymi podwyższyć lub obniżyć kategorię zagrożenia są: skala działania, możliwość rozprzestrzeniania w środowisku na skutek krzyżowania, rozsiewania lub przenoszenia do innych gatunków, możliwość uzyskania przewagi selekcyjnej, albo zmiany cech lub równowagi ekosystemu w wypadku niekontrolowanego uwolnienia do środowiska, odporność ludzi, zwierząt i roślin na dany czynnik chorobotwórczy, a także możliwości leczenia.
Przeprowadzając ocenę zagrożeń zamkniętego użycia GMO, należy w szczególności zidentyfikować cechy biorcy, dawcy, wektora, insertu (odcinek DNA włączony do genomu biorcy) oraz powstałego GMO, włączając w to możliwe zmiany cech biorcy, a następnie określić mogące wystąpić szkodliwe skutki przeprowadzenia zamkniętego użycia GMO oraz prawdopodobieństwo wystąpienia tych skutków. W ramach oceny należy także opisać planowany sposób postępowania z odpadami powstającymi wskutek zamkniętego użycia GMO.
Reasumując – podczas oceny zagrożeń należy w szczególności zidentyfikować cechy lub sposób użycia GMO, które mogą wywoływać szkodliwe skutki, oraz porównać je z cechami organizmu niezmodyfikowanego i jego użyciem w podobnych warunkach, ocenić potencjalne skutki każdego szkodliwego oddziaływania, biorąc pod uwagę cechy środowiska, do którego następuje uwolnienie, oraz sposób uwolnienia, oszacować prawdopodobieństwo wystąpienia każdego z potencjalnych ww. skutków oraz określić sposoby przeciwdziałania zagrożeniom i ich szkodliwym skutkom.
Przez szkodliwe skutki należy rozumieć w szczególności chorobotwórczy wpływ GMO na ludzi, rośliny i zwierzęta, niepożądane efekty wynikające z niemożności leczenia chorób lub prowadzenia skutecznej profilaktyki, a także niepożądane efekty wynikające z przedostania się GMO do środowiska i rozprzestrzeniania się w nim oraz zdolność naturalnego przenoszenia zawartego materiału genetycznego do innych organizmów.
1) zmieniona zostaje aktywność genów naturalnie występujących w danym organizmie;
2) do organizmu wprowadzone zostają dodatkowe kopie jego własnych genów;
3) wprowadzany gen pochodzi z organizmu innego gatunku, wskutek czego powstają organizmy tzw. transgeniczne.
Mimo obaw, genetyczne modyfikacje przynoszą poważne korzyści człowiekowi, np. zmodyfikowane mikroorganizmy są używane do produkcji pewnych substancji chemicznych, takich jak np. insulina, albo w rezultacie modyfikacji roślin ich pozytywne cechy zostają wzmocnione, np. wzrasta zawartości oleju w nasionach rzepaku, co w oczywisty sposób zwiększa opłacalność produkcji. Zapewne nie wiedząc o tym – jemy transgeniczne pomidory o przedłużonej trwałości.
Na świecie (najwięcej: USA, Argentyna, Kanada, Brazylia, Chiny i RPA) najczęściej modyfikuje się kukurydzę, pomidory, soję, ziemniaki, bawełnę, melony, buraki cukrowe i tytoń.
Organizmy transgeniczne mają coraz szersze zastosowania np. w badaniach nad rakiem, chorobami zakaźnymi, a zwłaszcza chorobami dziedzicznymi.
Ciągle niedostatecznie poznane zagrożenia związane z GMO wymuszają na państwach wprowadzenie regulacji prawnych dotyczących ochrony przed niepożądanymi skutkami ingerencji człowieka w naturę. W Polsce taką regulacją jest ustawa z dnia 22 czerwca 2001 r. o organizmach genetycznie zmodyfikowanych (tekst jedn.: Dz. U. z 2007 r. Nr 36, poz. 233) – dalej u.o.g.z.
Wprowadzenie przez ustawodawcę do ustawy z dnia 13 kwietnia 2007 r. - o Państwowej Inspekcji Pracy (Dz. U. Nr 89, poz. 589 z późn. zm.), w art. 8, ust. 1 nowego punktu 7a w brzmieniu: 7a) kontrola przestrzegania wymagań bezpieczeństwa i higieny pracy, o których mowa w ustawie z dnia 22 czerwca 2001 r. o organizmach genetycznie zmodyfikowanych wskazuje na dostrzeżenie potencjalnych zagrożeń dla człowieka i środowiska w związku z organizmami genetycznie modyfikowanymi.
Zgodnie z u.o.g.z. - organizm genetycznie zmodyfikowany (w skrócie: GMO), to organizm inny niż organizm człowieka, w którym materiał genetyczny został zmieniony w sposób niezachodzący w warunkach naturalnych wskutek krzyżowania lub naturalnej rekombinacji, w szczególności przy zastosowaniu technik rekombinacji DNA z użyciem wektorów (cząsteczka DNA, która pozwala na wprowadzenie i stabilne utrzymanie cząsteczek DNA w organizmie biorcy), w tym tworzenia materiału genetycznego poprzez włączenie do wirusa, plazmidu (cząsteczka DNA występująca w komórce poza chromosomem i zdolna do autonomicznej (niezależnej) replikacji) lub każdego innego wektora, cząsteczek DNA wytworzonych poza organizmem i włączenie ich do organizmu biorcy, w którym w warunkach naturalnych nie występują, ale w którym są zdolne do ciągłego powielania, albo technik stosujących bezpośrednie włączenie materiału dziedzicznego przygotowanego poza organizmem, a w szczególności: mikroiniekcji, makroiniekcji i mikrokapsułkowania, lub metod niewystępujących w przyrodzie dla połączenia materiału genetycznego co najmniej dwóch różnych komórek, gdzie w wyniku zastosowanej procedury powstaje nowa komórka zdolna do przekazywania swego materiału genetycznego odmiennego od materiału wyjściowego komórkom potomnym. Ustawa ponadto definiuje używanie GMO w systemie zamkniętym oraz zamierzone uwolnienie GMO do środowiska.
Otóż zamknięte użycie genetycznie modyfikowanego organizmu oznacza każde działanie polegające na modyfikacji genetycznej organizmów lub hodowaniu, przechowywaniu, transportowaniu, niszczeniu, usuwaniu lub wykorzystywaniu GMO w jakikolwiek inny sposób, podczas którego są stosowane zabezpieczenia, w szczególności w postaci hermetycznej instalacji, pomieszczenia lub innej fizycznej bariery, w celu efektywnego ograniczenia kontaktu tych organizmów z ludźmi i środowiskiem.
Natomiast zamierzonym uwolnieniem GMO do środowiska jest każde działanie polegające na zamierzonym wprowadzeniu do środowiska organizmów genetycznie zmodyfikowanych, albo ich kombinacji - bez zabezpieczeń mających na celu ograniczenie kontaktu GMO z ludźmi i środowiskiem.
W zależności od stopnia zagrożenia dla zdrowia ludzi i środowiska wyróżnia się cztery kategorie działań zamkniętego użycia GMO:
1) kategoria I - działania niepowodujące zagrożeń;
2) kategoria II - działania o niewielkich zagrożeniach;
3) kategoria III - działania o umiarkowanych zagrożeniach;
4) kategoria IV - działania niosące duże zagrożenia.
Klasyfikacji działań zamkniętego użycia GMO do jednej z kategorii powinien dokonać – zgodnie z u.o.g.z. - użytkownik GMO, przeprowadzając ocenę zagrożeń wymaganą w związku z podjęcie operacji polegającej na zamkniętym użyciu GMO lub działań polegających na zamierzonym uwolnieniu GMO do środowiska, w tym wprowadzeniu do obrotu produktów GMO. Działania te, wymagają przeprowadzenia oceny zagrożeń dla zdrowia ludzi i środowiska oraz zastosowania niezbędnych środków w celu uniknięcia tych zagrożeń. Szczególne środki bezpieczeństwa są wymagane w odniesieniu do GMO zawierających geny odporności na antybiotyki stosowane w leczeniu ludzi i zwierząt.
Użytkownik GMO ma obowiązek przestrzegania szczegółowych wymagań dotyczących poziomów i rodzajów zabezpieczeń, określonych dla poszczególnych kategorii działań zamkniętego użycia GMO. W razie wątpliwości, do której kategorii działań zamkniętego użycia GMO powinno być zaliczone dane działanie, użytkownik jest obowiązany stosować poziomy i rodzaje zabezpieczeń określone dla kategorii działania o wyższym stopniu zagrożenia.
Podział na kategorie działań następuje na podstawie uprzednio przeprowadzonej oceny zagrożeń, jakie mogą stwarzać działania zamkniętego użycia GMO dla zdrowia ludzi i środowiska.
Ocenę zagrożeń należy przeprowadzać w sposób poddający się weryfikacji na podstawie dostępnych danych naukowo-technicznych, biorąc pod uwagę zagrożenia bezpośrednie i pośrednie, które mogą wystąpić zarówno w krótkim, jak i dłuższym okresie.
Ocena zagrożeń polega na identyfikacji wszelkich możliwych, szkodliwych skutków, w szczególności związanych z organizmem biorcy, wprowadzonym materiałem genetycznym pochodzącym z organizmu dawcy lub mikroorganizmem dawcy - tak długo jak mikroorganizm jest wykorzystywany do działania, a także z cząsteczką DNA (wektorem), która pozwala na wprowadzenie i stabilne utrzymanie cząsteczek DNA w organizmie biorcy oraz powstałym GMO, tudzież opisie charakteru czynności, w tym określeniu skali działania, możliwych szkodliwych skutków oraz możliwości ich wystąpienia.
Czynnikami wpływającymi na rzeczywiste zagrożenie i mogącymi podwyższyć lub obniżyć kategorię zagrożenia są: skala działania, możliwość rozprzestrzeniania w środowisku na skutek krzyżowania, rozsiewania lub przenoszenia do innych gatunków, możliwość uzyskania przewagi selekcyjnej, albo zmiany cech lub równowagi ekosystemu w wypadku niekontrolowanego uwolnienia do środowiska, odporność ludzi, zwierząt i roślin na dany czynnik chorobotwórczy, a także możliwości leczenia.
Przeprowadzając ocenę zagrożeń zamkniętego użycia GMO, należy w szczególności zidentyfikować cechy biorcy, dawcy, wektora, insertu (odcinek DNA włączony do genomu biorcy) oraz powstałego GMO, włączając w to możliwe zmiany cech biorcy, a następnie określić mogące wystąpić szkodliwe skutki przeprowadzenia zamkniętego użycia GMO oraz prawdopodobieństwo wystąpienia tych skutków. W ramach oceny należy także opisać planowany sposób postępowania z odpadami powstającymi wskutek zamkniętego użycia GMO.
Reasumując – podczas oceny zagrożeń należy w szczególności zidentyfikować cechy lub sposób użycia GMO, które mogą wywoływać szkodliwe skutki, oraz porównać je z cechami organizmu niezmodyfikowanego i jego użyciem w podobnych warunkach, ocenić potencjalne skutki każdego szkodliwego oddziaływania, biorąc pod uwagę cechy środowiska, do którego następuje uwolnienie, oraz sposób uwolnienia, oszacować prawdopodobieństwo wystąpienia każdego z potencjalnych ww. skutków oraz określić sposoby przeciwdziałania zagrożeniom i ich szkodliwym skutkom.
Przez szkodliwe skutki należy rozumieć w szczególności chorobotwórczy wpływ GMO na ludzi, rośliny i zwierzęta, niepożądane efekty wynikające z niemożności leczenia chorób lub prowadzenia skutecznej profilaktyki, a także niepożądane efekty wynikające z przedostania się GMO do środowiska i rozprzestrzeniania się w nim oraz zdolność naturalnego przenoszenia zawartego materiału genetycznego do innych organizmów.