1. Podstawowe pojęcia

Dochód rodziny – przeciętny miesięczny dochód członków rodziny uzyskany w roku kalendarzowym poprzedzającym okres zasiłkowy.

Dochód osoby uczącej się – przeciętny miesięczny dochód uzyskany w roku kalendarzowym poprzedzającym okres zasiłkowy.

Koszyk żywnościowy – asortyment artykułów spożywczych, określony wartościowo i ilościowo w badaniach progu wsparcia dochodowego rodzin, których spożycie jest niezbędne do prawidłowego rozwoju dziecka w określonym wieku.
Dziecko – dziecko własne, małżonka, przysposobione oraz dziecko, w sprawie którego toczy się postępowanie o przysposobienie lub dziecko znajdujące się pod opieką prawną.

Emerytury i renty – emerytury i renty inwalidzkie oraz renty z tytułu niezdolności do pracy, w tym: renty szkoleniowe określone w przepisach o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych, o ubezpieczeniu społecznym rolników, o zaopatrzeniu emerytalnym funkcjonariuszy Policji, Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego, Agencji Wywiadu, Służby Kontrwywiadu Wojskowego, Służby Wywiadu Wojskowego, Centralnego Biura Antykorupcyjnego, Straży Granicznej, Biura Ochrony Rządu, Państwowej Straży Pożarnej i Służby Więziennej oraz ich rodzin, o zaopatrzeniu emerytalnym żołnierzy zawodowych oraz ich rodzin, o zaopatrzeniu inwalidów wojennych i wojskowych oraz ich rodzin, o kombatantach oraz niektórych osobach będących ofiarami represji wojennych i okresu powojennego, a także uposażenia w stanie spoczynku określone w przepisach prawa o ustroju sądów powszechnych, przepisach o prokuraturze oraz w przepisach o Sądzie Najwyższym. Także renty szkoleniowe i renty z tytułu niezdolności do pracy określone w przepisach o ubezpieczeniu społecznym z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych, renty z tytułu niezdolności do pracy określone w przepisach o zaopatrzeniu z tytułu wypadków lub chorób zawodowych powstałych w szczególnych okolicznościach, jak również renty strukturalne określone w przepisach o wspieraniu rozwoju obszarów wiejskich ze środków pochodzących z Sekcji Gwarancji Europejskiego Funduszu Orientacji i Gwarancji Rolnej oraz w przepisach o wspieraniu rozwoju obszarów wiejskich z udziałem środków Europejskiego Funduszu Rolnego na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich.

Gospodarstwo rolne – gospodarstwo rolne w rozumieniu przepisów o podatku rolnym.

Niepełnosprawne dziecko – dziecko w wieku do ukończenia 16. roku życia legitymujące się orzeczeniem o niepełnosprawności określonym w przepisach o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych.

Okres zasiłkowy – okres od dnia 1 września do dnia 31 sierpnia następnego roku kalendarzowego, na jaki ustala się prawo do świadczeń rodzinnych.

Organ właściwy – wójt, burmistrz lub prezydent miasta właściwego ze względu na miejsce zamieszkania osoby ubiegającej się o świadczenie rodzinne lub otrzymującej świadczenie rodzinne.

Osoby pozostające na utrzymaniu – członkowie rodziny utrzymujący się z połączonych dochodów tych osób.

Osoba ucząca się – wyrokiem TK z dnia 29 maja 2007 r., P 8/06; (Dz. U. Nr 105, poz. 720) uznano, że art. 3 pkt 13 u.ś.r. w zakresie, w jakim przy określeniu „osoby uczącej się” wyłącza osobę pełnoletnią uczącą się i niepozostającą na utrzymaniu rodziców z tego powodu, że zobowiązali się oni do jej alimentacji w drodze ugody zawartej przed sądem, jest niezgodny z art. 2 i art. 32 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej. Przepis ten utracił moc obowiązywania z dniem 14 czerwca 2007 r., tj. z dniem ogłoszenia wyroku. W związku z tym, ustawą z dnia 24 maja 2007 r. o zmianie ustawy o świadczeniach rolniczych (...) zmieniono definicję „osoby uczącej się”. Aktualnie to osoba pełnoletnia ucząca się, niepozostająca na utrzymaniu rodziców w związku z ich śmiercią lub w związku z ustaleniem wyrokiem sądowym, lub ugodą sądową, prawa do alimentów z ich strony.

Opiekun faktyczny dziecka– osoba faktycznie opiekującą się dzieckiem, jeżeli wystąpiła z wnioskiem do sądu rodzinnego o przysposobienie dziecka.

Pełnoletnia osoba niepełnosprawna – osoba pełnoletnia, legitymująca się orzeczeniem o umiarkowanym lub znacznym stopniu niepełnosprawności, a także osoba, która ukończyła 75 lat.

Przepisy o koordynacji systemów zabezpieczenia społecznego – oznacza to rozporządzenie Rady (EWG) nr 1408/71 z dnia 14 czerwca 1971 r. w sprawie stosowania systemów zabezpieczenia społecznego do pracowników najemnych, osób prowadzących działalność na własny rachunek i do członków ich rodzin przemieszczających się we Wspólnocie (Dz. Urz. WE L 149 z 05.07.1971, s. 2, z późn. zm.; Dz. Urz. UE Polskie wydanie specjalne, rozdz. 5, t. 1, s. 35, z późn. zm.) oraz rozporządzenie Rady (EWG) nr 574/72 z dnia 21 marca 1972 r. w sprawie wykonywania rozporządzenia (EWG) nr 1408/71 w sprawie stosowania systemów zabezpieczenia społecznego do pracowników najemnych, osób prowadzących działalność na własny rachunek i do członków ich rodzin przemieszczających się we Wspólnocie (Dz. Urz. WE L 74 z 27.03.1972, s. 1, z późn. zm.; Dz. Urz. UE Polskie wydanie specjalne, rozdz. 5, t. 1, s. 83, z póŹn. zm.).

Rodzina – odpowiednio następujący członkowie rodziny: małżonkowie, rodzice dzieci, opiekun faktyczny dziecka oraz pozostające na utrzymaniu dzieci w wieku do ukończenia 25. roku życia, a także dziecko, które ukończyło 25. rok życia, legitymujące się orzeczeniem o znacznym stopniu niepełnosprawności, jeżeli w związku z tą niepełnosprawnością rodzinie przysługuje świadczenie pielęgnacyjne.
Ważne! Do członków rodziny nie zalicza się dziecka pozostającego pod opieką opiekuna prawnego oraz, co jest nowym rozwiązaniem, dziecka pozostającego w związku małżeńskim, a także pełnoletniego dziecka posiadającego własne dziecko.

Rodzina wielodzietna – rodzina wychowująca troje i więcej dzieci mających prawo do zasiłku rodzinnego.

Osoba samotnie wychowująca dziecko – panna, kawaler, wdowa, wdowiec, osoba pozostająca w separacji orzeczonej prawomocnym wyrokiem sądu, osoba rozwiedziona, chyba że wychowuje wspólnie co najmniej jedno dziecko z jego rodzicem.

Szkoła – szkoła podstawowa, gimnazjum, szkoła ponadpodstawowa i ponadgimnazjalna oraz szkoła artystyczna, w której realizowany jest obowiązek szkolny i obowiązek nauki, a także specjalny ośrodek szkolno-wychowawczy, specjalny ośrodek wychowawczy dla dzieci i młodzieży wymagających stosowania specjalnej organizacji nauki, metod pracy i wychowania oraz ośrodek umożliwiający dzieciom i młodzieży upośledzonym umysłowo w stopniu głębokim realizację obowiązku szkolnego i obowiązku nauki.

Szkoła wyższa – uczelnia w rozumieniu przepisów ustawy z dnia 27 lipca 2005 r. – Prawo o szkolnictwie wyższym (Dz. U. Nr 164, poz. 1365, z późn. zm.), a także po zmianach wprowadzonych ustawą z dnia 24 maja 2007 r., kolegium nauczycielskie, nauczycielskie kolegium języków obcych oraz kolegium pracowników służb społecznych.

Umiarkowany stopień niepełnosprawności oznacza:
a) niepełnosprawność w umiarkowanym stopniu w rozumieniu przepisów o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych,
b) całkowitą niezdolność do pracy orzeczoną na podstawie przepisów o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych,
c) posiadanie orzeczenia o zaliczeniu do II grupy inwalidów.

Znaczny stopień niepełnosprawności oznacza:
a) niepełnosprawność w stopniu znacznym w rozumieniu przepisów o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych,
b) całkowitą niezdolność do pracy i samodzielnej egzystencji orzeczoną na podstawie przepisów o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych,
c) stałą albo długotrwałą niezdolność do pracy w gospodarstwie rolnym i do samodzielnej egzystencji orzeczoną na podstawie przepisów o ubezpieczeniu społecznym rolników w celu uzyskania świadczeń określonych w tych przepisach,
d) posiadanie orzeczenia o zaliczeniu do I grupy inwalidów.

Zatrudnienie lub inna praca zarobkowa – wykonywanie pracy na podstawie stosunku pracy, stosunku służbowego, umowy o pracę nakładczą oraz wykonywanie pracy lub świadczenie usług na podstawie umowy agencyjnej, umowy zlecenia, umowy o dzieło albo w okresie członkostwa w rolniczej spółdzielni produkcyjnej, spółdzielni kółek rolniczych lub spółdzielni usług rolniczych, a także prowadzenie pozarolniczej działalności gospodarczej.

Utrata dochodu oznacza:
1) uzyskanie prawa do urlopu wychowawczego,
2) utratę prawa do zasiłku dla bezrobotnych lub stypendium w wysokości zasiłku dla bezrobotnych,
3) utratę zatrudnienia lub innej pracy zarobkowej, z wyłączeniem pracy wykonywanej na podstawie umowy o dzieło,
4) utratę zasiłku przedemerytalnego lub świadczenia przedemerytalnego, a także emerytury lub renty, renty rodzinnej lub renty socjalnej, z wyjątkiem rent przyznanych rolnikom w związku z przekazaniem lub dzierżawą gospodarstwa rolnego,
5) wyrejestrowanie pozarolniczej działalności gospodarczej.

Uzyskanie dochodu oznacza:
1) zakończenie urlopu wychowawczego,
2) uzyskanie prawa do zasiłku dla bezrobotnych lub stypendium w wysokości zasiłku dla bezrobotnych,
3) uzyskanie zatrudnienia lub innej pracy zarobkowej, z wyłączeniem pracy wykonywanej na podstawie umowy o dzieło,
4) uzyskanie zasiłku przedemerytalnego lub świadczenia przedemerytalnego, a także emerytury lub renty, renty rodzinnej lub renty socjalnej, z wyjątkiem rent przyznanych rolnikom w związku z przekazaniem lub dzierżawą gospodarstwa rolnego,
5) rozpoczęcie pozarolniczej działalności gospodarczej.

2. Podmioty uprawnione do występowania o świadczenia rodzinne

Świadczenia rodzinne przysługują:
– obywatelom polskim, oraz
– cudzoziemcom.

Wśród cudzoziemców do świadczeń uprawnieni są jedynie ci:
– do których stosuje się przepisy o koordynacji systemów zabezpieczenia społecznego,
– będący obywatelami państw, z którymi Polska jest związana umowami dwustronnymi o zabezpieczeniu społecznym, z których uprawnienie to wynika,
– którzy przebywają w Polsce na podstawie zezwolenia na osiedlenie się, zezwolenia na pobyt rezydenta długoterminowego Wspólnot Europejskich, zezwolenia na zamieszkanie na czas oznaczony w związku z posiadaniem zezwolenia na pobyt rezydenta długoterminowego WE, udzielonego przez inne państwo członkowskie Unii Europejskiej oraz zamierzają wykonywać pracę lub prowadzić działalność gospodarczą na podstawie przepisów obowiązujących w tym zakresie w Polsce, podjąć lub kontynuować studia lub szkolenie zawodowe lub wykażą, że zachodzą inne okoliczności uzasadniające ich zamieszkiwanie na terytorium Polski, zgoda na pobyt tolerowany lub w związku z uzyskaniem w Polsce statusu uchodźcy, jeżeli zamieszkują z członkami rodzin na jej terytorium.

Świadczenia rodzinne przysługują osobom uprawnionym pod warunkiem, że mieszkają one w Polsce przez okres zasiłkowy, w którym otrzymują świadczenia rodzinne, chyba że przepisy o koordynacji systemów zabezpieczenia społecznego lub dwustronne umowy międzynarodowe o zabezpieczeniu społecznym stanowią inaczej. Zgodnie z post. NSA z dnia 13 kwietnia 2005 r., OW 183/04, "Fakt posiadania przez wnioskodawczynię obywatelstwa niemieckiego nie stanowi przeszkody do rozpatrzenia wniosku o przyznanie dodatku do zasiłku rodzinnego przez Wójta Gminy. Zarówno matka jak i dziecko zamieszkują na terytorium Polski, nie uzyskując przy tym żadnych dochodów z pracy wykonywanej za granicą ani nie otrzymują żadnych świadczeń z innego kraju Unii Europejskiej. Nie zachodzi, zatem w sprawie konieczność eliminowania skutków podlegania odmiennym systemom zabezpieczenia społecznego różnych państw, a tym bardziej nie występują w sprawie niemożliwe do usunięcia odrębności co najmniej dwóch krajowych systemów zabezpieczenia”.

Decyzją SKO we Wrocławiu z dnia 14 lipca 2006 r., SKO 4318/4/6, OwSS 2007/1/4, postanowiono, że „jeśli osoba zamieszkująca w Polsce, tj. mająca w kraju swoje centrum interesów życiowych, wyjeżdża na czas określony za granicę, np. w celu podjęcia pracy sezonowej, nauki czy leczenia, wówczas zdarzenie to nie oznacza, że w czasie takiej nieobecności nie zamieszkiwała na terenie Polski (art. 1 ust. 3 ustawy z dnia 28 listopada 2003 r. o świadczeniach rodzinnych)”.

3. Katalog świadczeń rodzinnych

W systemie świadczeń rodzinnych należy wyróżnić:
1) zasiłek rodzinny wraz z dodatkami do zasiłku rodzinnego,
2) świadczenia opiekuńcze (zasiłek pielęgnacyjny, świadczenie pielęgnacyjne),
3) zapomogę wypłacaną i finansowaną przez gminy z tytułu urodzenia dziecka,
4) jednorazową zapomogę z tytułu urodzenia się dziecka.

Dodatki do zasiłku rodzinnego obejmują szereg świadczeń i są nimi dodatki z tytułu:
– urodzenia dziecka,
– opieki nad dzieckiem w okresie korzystania z urlopu wychowawczego, którym zastąpiono zasiłek wychowawczy,
– samotnego wychowywania dziecka,
– wychowywania dziecka w rodzinie wielodzietnej,
– kształcenia i rehabilitacji dziecka niepełnosprawnego,
– rozpoczęcia roku szkolnego,
– podjęcia przez dziecko nauki w szkole poza miejscem zamieszkania.

Ważne! Jak wskazuje nazwa wymienionych świadczeń są to różnego rodzaju dodatki do zasiłku rodzinnego, a zatem ich uzyskanie i pobieranie uzależnione jest od prawa do zasiłku rodzinnego. Tym samym niespełnienie warunków do uzyskania zasiłku rodzinnego przekreśla automatycznie możliwość ubiegania się o dodatki do niego, choćby spełnione zostały pozostałe warunki wymagane do przyznania dodatków.

Wymieniając świadczenia stanowiące nowy system świadczeń na rzecz rodziny, należy podkreślić, iż w trakcie obowiązywania u.ś.r., poprzez kolejne nowelizacje, najbardziej rozbudowany został zakres świadczeń związanych z urodzeniem się dziecka, co jest wyrazem deklarowanej polityki prorodzinnej (...).