RPO apeluje o inicjatywę ustawodawczą w sprawie ustalania prawa do świadczeń

Rzecznik praw obywatelskich zwrócił się do ministra pracy i polityki społecznej o przedstawienie informacji w kwestii podjęcia prac legislacyjnych w ustawie o emeryturach i rentach z FUS po realizacji wyroku TK w sprawie K 5/11. TK uznał za niekonstytucyjny art. 114 ust. 1a ustawy emerytalnej.

Wyrok trybunału wszedł w życie 8 marca 2011 r. Sprawa dotyczyła ponownego ustalania prawa do świadczeń. Zgodnie z art. 114 ust. 1 ustawy, prawo do świadczeń lub ich wysokość ulega ponownemu ustaleniu na wniosek osoby zainteresowanej lub z urzędu, jeżeli po uprawomocnieniu się decyzji w sprawie świadczeń przedłożono nowe dowody lub ujawniono okoliczności istniejące przed jej wydaniem, które mają wpływ na prawo do świadczeń lub ich wysokość. Kwestionowany przepis stanowił, że art. 114 ust. 1 stosuje się odpowiednio, jeżeli po uprawomocnieniu się decyzji okaże się, że przedłożone dowody nie dawały podstaw do ustalenia prawa do emerytury lub renty albo ich wysokości.

Trybunał uznał, że nieograniczone uprawnienie organu rentowego do wszczęcia postępowania z urzędu w celu weryfikacji ustalonego prawa do emerytury lub renty albo ich wysokości jest niezgodne z konstytucją. Wzruszalność prawomocnych decyzji emerytalno-rentowych powinna być sytuacją wyjątkową, wynikającą z precyzyjnie określonych przesłanek. Regulacja przewidziana w art. 114 ust. 1a ustawy FUS określa podstawę ponownego ustalenia prawa (na niekorzyść świadczeniobiorcy) w sposób, który pozwala organom rentowym w nieograniczonym zakresie weryfikować prawomocne decyzje rentowe, niekiedy wydane na skutek błędu organu rentowego. Konsekwencje ponoszą świadczeniobiorcy, również wtedy, gdy swym zachowaniem w żadnej mierze nie przyczynili się do sformułowania błędnych ocen. Nie może być tak, że organ, po upływie kilku czy kilkunastu lat, w reakcji na stwierdzone nieprawidłowości w ustalaniu prawa do świadczeń uzyskuje doraźny instrument umożliwiający nieograniczoną w czasie weryfikację świadczeń. Pułapka prawna polega na tym, że ubezpieczony opierając się na dokonanej przez organ władzy publicznej ocenie przesłanek nabycia prawa i działając w zaufaniu do tej oceny, podejmuje istotne decyzje życiowe, niekiedy nieodwracalne (np. rezygnacja z zatrudnienia), a następnie - gdy okaże się, że decyzje organu były błędne - ponosi wszelkie konsekwencje tych błędów. Sytuacja, w której możliwe jest pozbawienie prawa do emerytury lub renty wskutek uznania, że przedłożone dowody nie dawały podstaw do ustalenia takiego prawa oznacza naruszenie zasady zaufania obywatela do państwa i stanowionego przez nie prawa.

Mając na względzie powyższe, zdaniem rzecznika, wyrok Trybunału Konstytucyjnego powinien stanowić podstawę do podjęcia działań legislacyjnych, związanych z gruntowną przebudową instytucji ponownego ustalania prawa do świadczeń lub ich wysokości, uregulowanej w art. 114 ustawy emerytalnej. Konieczne jest także uwzględnienie orzecznictwa Sądu Najwyższego, zgodnie z którym ponowne ustalenie prawa do świadczeń lub ich wysokości wymaga zawiadomienia stron o wszczęciu postępowania na podstawie art. 61 § 4 k.p.a. Nowa regulacja prawna powinna być także spójna z innymi regulacjami systemowymi.