1. Ustalanie pory nocnej
Dzień pracy składa się z pory dziennej i pory nocnej. Ze względu na to, że praca w nocy jest dla pracowników bardziej niedogodna, ustawodawca w szczególny sposób reguluje taką pracę. Pora nocna obejmuje 8 godzin pomiędzy godzinami 21. 00 i 7.00 (art. 1517 § 1 k.p.). Dokładne określenie czasu trwania pory nocnej powinno nastąpić w układzie zbiorowym pracy, regulaminie pracy, w obwieszczeniu pracodawcy lub w umowie o pracę. Granice pory nocnej nie muszą być takie same dla wszystkich pracowników, różne grupy pracowników mogą mieć inne przedziały tej pory. W przypadku, gdy pracodawca nie określi dokładnie pory nocnej, przyjmuje się że pora nocna w danym zakładzie pracy trwa 10 godzin pomiędzy 21.00 a 7.00. Oznacza to, że pracownicy, którzy wykonywali w tym czasie pracę będą mieli prawo do dodatkowego wynagrodzenia za pracę w nocy.
Przykład
W oddziale pocztowym praca odbywa się w godzinach pomiędzy 8.00 a 18.00.
Czy konieczne jest w takim przypadku określanie pory nocnej?
Wydaje się, ze uregulowanie pory nocnej powinno mimo to nastąpić, nawet jeśli prowadzona przez pracodawcę działalność nie powoduje konieczności zatrudniania pracowników w porze nocnej. Praca w porze nocnej może być bowiem wykonywana także z przyczyn doraźnych, nieprzewidzianych. Jeśli pracodawca nie określi pory nocnej, to przyjmuje się, że pora nocna trwa u niego między 21.00 a 7.00.
Przepisy wprowadzają zakaz zatrudniania w nocy określonych kategorii pracowników. Są to:
- kobiety w ciąży (art. 178 § 1 k.p.),
- osoby opiekujące się dzieckiem do lat 4, chyba że wyrażą zgodę na taką pracę (art. 178 § 2 oraz art. 1891 § 1 k.p.),
- pracownicy młodociani (art. 203 § 1 k.p.),
Pora nocna dla pracowników młodocianych ustalona została na czas pomiędzy 22.00 a 6.00 (a w przypadku młodocianych poniżej 16 roku życia – pomiędzy 20.00 a 6.00 (art. 203 § 11 k.p.).
- pracownicy niepełnosprawni, chyba że lekarz przeprowadzający badania profilaktyczne, a w razie jego braku lekarz sprawujący opiekę nad tym pracownikiem wyrazi na to zgodę (art. 15 ust. 3 i art. 16 ustawy z dnia 27 sierpnia 1997 r. o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych).
Zatrudnienie wymienionych osób w porze nocnej jest wykroczeniem przeciwko prawom pracownika (art. 281 pkt 5 k.p.).
Pracownik, którego rozkład czasu pracy obejmuje w każdej dobie co najmniej 3 godziny pracy w porze nocnej lub którego co najmniej ¼ czasu pracy w okresie rozliczeniowym przypada na porę nocną, jest pracującym w nocy.
Czas pracy pracującego w nocy, wykonującego prace szczególnie niebezpieczne albo związane z dużym wysiłkiem fizycznym lub umysłowym nie może przekraczać 8 godzin na dobę. Wykaz takich prac określa pracodawca w porozumieniu z zakładową organizacją związkową, a jeżeli u pracodawcy nie działa zakładowa organizacja związkowa – z przedstawicielami pracowników wybranymi w trybie przyjętym u danego pracodawcy, oraz po zasięgnięciu opinii lekarza sprawującego profilaktyczną opiekę zdrowotną nad pracownikami, uwzględniając konieczność zapewnienia bezpieczeństwa pracy i ochrony zdrowia pracowników. Ograniczenie nocnego dobowego wymiaru czasu pracy nie dotyczy:
- pracowników zarządzających w imieniu pracodawcy zakładem pracy oraz
- przypadków konieczności prowadzenia akcji ratowniczej w celu ochrony życia lub zdrowia ludzkiego, ochrony mienia lub środowiska albo usunięcia awarii (art. 1517 k.p.).
Na pisemny wniosek pracownika pracującego w nocy, pracodawca ma obowiązek poinformować właściwego inspektora pracy o zatrudnianiu pracowników pracujących w nocy.
2. Wynagrodzenie za pracę w nocy
Za każdą godzinę pracy w porze nocnej pracownikowi przysługuje dodatkowe wynagrodzenie w wysokości 20% stawki godzinowej wynikającej z najniższego wynagrodzenia ustalonego na podstawie przepisów ustawy z dnia 10 października 2002 r. o minimalnym wynagrodzeniu za pracę (art. 1518 k.p.). Do wynagrodzenia tego nie wlicza się:
- nagrody jubileuszowej,
- odprawy pieniężnej przysługującej pracownikowi w związku z przejściem na emeryturę lub rentę z tytułu niezdolności do pracy oraz
- wynagrodzenia za pracę w godzinach nadliczbowych.
Postanowienia układów zbiorowych pracy i innych aktów wewnątrzzakładowych mogą ustanowić, z korzyścią dla pracowników, wyższe od ustawowych dodatki za pracę w nocy. Stawka godzinowa dodatku za pracę w nocy musi być ustalana dla każdego pracownika w każdym miesiącu oddzielnie. Wysokość stawki godzinowej określa się poprzez podzielenie kwoty najniższego wynagrodzenia przez liczbę godzin przypadających do przepracowania przez pracownika w danym miesiącu.
Przykład
Pracownik przepracował w porze nocnej 2,5 godziny.
Czy dodatek za pracę w nocy należy mu się tylko za pełne godziny?
Nie. Przepis art. 1518 § 1 k.p. nie nakłada na pracodawców obowiązku wypłaty dodatku za pracę w nocy za pełne godziny. Należy wypłacić dodatek za czas faktycznie przepracowany.
Dodatek za pracę w porze nocnej przysługuje niezależnie od innych należności, a w szczególności od dodatku za pracę w godzinach nadliczbowych wykonywaną w nocy. Podstawę tych dodatków stanowią bowiem dwa odrębne tytuły prawne: art. 1511 k.p. oraz art. 1518 § 1 k.p. Wykonywanie pracy w godzinach nadliczbowych w porze nocnej uprawnia pracownika zarówno do dodatku za pracę ponadwymiarową, jak i do dodatku za pracę w nocy.
Przepis art. 1518 § 2 k.p. pozwala pracodawcom na zastąpienie dodatku za pracę w porze nocnej ryczałtem. Możliwość taka została zarezerwowana tylko w stosunku do pracowników wykonujących pracę w porze nocnej stale poza zakładem pracy. Wysokość ryczałtu powinna być ustalona w sposób odpowiadający przewidywanemu wymiarowi pracy w porze nocnej. W przypadku rozbieżności między rzeczywistą liczbą przepracowanych w porze nocnej godzin a wysokością ryczałtu, pracodawca powinien wyrównać pracownikowi różnicę. W przypadku sporu, ciężar udowodnienia (uprawdopodobnienia) liczby godzin pracy w porze nocnej spoczywa na pracowniku. Pracownik może dochodzić roszczeń na drodze polubownej oraz sądowej. Według art. 149 § 2 k.p. pracodawca nie ma obowiązku ewidencjonowania godzin pracy pracowników otrzymujących ryczałt za pracę w porze nocnej.
Magdalena Oleksyn - specjalista z zakresu prawa pracy
Dzień pracy składa się z pory dziennej i pory nocnej. Ze względu na to, że praca w nocy jest dla pracowników bardziej niedogodna, ustawodawca w szczególny sposób reguluje taką pracę. Pora nocna obejmuje 8 godzin pomiędzy godzinami 21. 00 i 7.00 (art. 1517 § 1 k.p.). Dokładne określenie czasu trwania pory nocnej powinno nastąpić w układzie zbiorowym pracy, regulaminie pracy, w obwieszczeniu pracodawcy lub w umowie o pracę. Granice pory nocnej nie muszą być takie same dla wszystkich pracowników, różne grupy pracowników mogą mieć inne przedziały tej pory. W przypadku, gdy pracodawca nie określi dokładnie pory nocnej, przyjmuje się że pora nocna w danym zakładzie pracy trwa 10 godzin pomiędzy 21.00 a 7.00. Oznacza to, że pracownicy, którzy wykonywali w tym czasie pracę będą mieli prawo do dodatkowego wynagrodzenia za pracę w nocy.
Przykład
W oddziale pocztowym praca odbywa się w godzinach pomiędzy 8.00 a 18.00.
Czy konieczne jest w takim przypadku określanie pory nocnej?
Wydaje się, ze uregulowanie pory nocnej powinno mimo to nastąpić, nawet jeśli prowadzona przez pracodawcę działalność nie powoduje konieczności zatrudniania pracowników w porze nocnej. Praca w porze nocnej może być bowiem wykonywana także z przyczyn doraźnych, nieprzewidzianych. Jeśli pracodawca nie określi pory nocnej, to przyjmuje się, że pora nocna trwa u niego między 21.00 a 7.00.
Przepisy wprowadzają zakaz zatrudniania w nocy określonych kategorii pracowników. Są to:
- kobiety w ciąży (art. 178 § 1 k.p.),
- osoby opiekujące się dzieckiem do lat 4, chyba że wyrażą zgodę na taką pracę (art. 178 § 2 oraz art. 1891 § 1 k.p.),
- pracownicy młodociani (art. 203 § 1 k.p.),
Pora nocna dla pracowników młodocianych ustalona została na czas pomiędzy 22.00 a 6.00 (a w przypadku młodocianych poniżej 16 roku życia – pomiędzy 20.00 a 6.00 (art. 203 § 11 k.p.).
- pracownicy niepełnosprawni, chyba że lekarz przeprowadzający badania profilaktyczne, a w razie jego braku lekarz sprawujący opiekę nad tym pracownikiem wyrazi na to zgodę (art. 15 ust. 3 i art. 16 ustawy z dnia 27 sierpnia 1997 r. o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych).
Zatrudnienie wymienionych osób w porze nocnej jest wykroczeniem przeciwko prawom pracownika (art. 281 pkt 5 k.p.).
Pracownik, którego rozkład czasu pracy obejmuje w każdej dobie co najmniej 3 godziny pracy w porze nocnej lub którego co najmniej ¼ czasu pracy w okresie rozliczeniowym przypada na porę nocną, jest pracującym w nocy.
Czas pracy pracującego w nocy, wykonującego prace szczególnie niebezpieczne albo związane z dużym wysiłkiem fizycznym lub umysłowym nie może przekraczać 8 godzin na dobę. Wykaz takich prac określa pracodawca w porozumieniu z zakładową organizacją związkową, a jeżeli u pracodawcy nie działa zakładowa organizacja związkowa – z przedstawicielami pracowników wybranymi w trybie przyjętym u danego pracodawcy, oraz po zasięgnięciu opinii lekarza sprawującego profilaktyczną opiekę zdrowotną nad pracownikami, uwzględniając konieczność zapewnienia bezpieczeństwa pracy i ochrony zdrowia pracowników. Ograniczenie nocnego dobowego wymiaru czasu pracy nie dotyczy:
- pracowników zarządzających w imieniu pracodawcy zakładem pracy oraz
- przypadków konieczności prowadzenia akcji ratowniczej w celu ochrony życia lub zdrowia ludzkiego, ochrony mienia lub środowiska albo usunięcia awarii (art. 1517 k.p.).
Na pisemny wniosek pracownika pracującego w nocy, pracodawca ma obowiązek poinformować właściwego inspektora pracy o zatrudnianiu pracowników pracujących w nocy.
2. Wynagrodzenie za pracę w nocy
Za każdą godzinę pracy w porze nocnej pracownikowi przysługuje dodatkowe wynagrodzenie w wysokości 20% stawki godzinowej wynikającej z najniższego wynagrodzenia ustalonego na podstawie przepisów ustawy z dnia 10 października 2002 r. o minimalnym wynagrodzeniu za pracę (art. 1518 k.p.). Do wynagrodzenia tego nie wlicza się:
- nagrody jubileuszowej,
- odprawy pieniężnej przysługującej pracownikowi w związku z przejściem na emeryturę lub rentę z tytułu niezdolności do pracy oraz
- wynagrodzenia za pracę w godzinach nadliczbowych.
Postanowienia układów zbiorowych pracy i innych aktów wewnątrzzakładowych mogą ustanowić, z korzyścią dla pracowników, wyższe od ustawowych dodatki za pracę w nocy. Stawka godzinowa dodatku za pracę w nocy musi być ustalana dla każdego pracownika w każdym miesiącu oddzielnie. Wysokość stawki godzinowej określa się poprzez podzielenie kwoty najniższego wynagrodzenia przez liczbę godzin przypadających do przepracowania przez pracownika w danym miesiącu.
Przykład
Pracownik przepracował w porze nocnej 2,5 godziny.
Czy dodatek za pracę w nocy należy mu się tylko za pełne godziny?
Nie. Przepis art. 1518 § 1 k.p. nie nakłada na pracodawców obowiązku wypłaty dodatku za pracę w nocy za pełne godziny. Należy wypłacić dodatek za czas faktycznie przepracowany.
Dodatek za pracę w porze nocnej przysługuje niezależnie od innych należności, a w szczególności od dodatku za pracę w godzinach nadliczbowych wykonywaną w nocy. Podstawę tych dodatków stanowią bowiem dwa odrębne tytuły prawne: art. 1511 k.p. oraz art. 1518 § 1 k.p. Wykonywanie pracy w godzinach nadliczbowych w porze nocnej uprawnia pracownika zarówno do dodatku za pracę ponadwymiarową, jak i do dodatku za pracę w nocy.
Przepis art. 1518 § 2 k.p. pozwala pracodawcom na zastąpienie dodatku za pracę w porze nocnej ryczałtem. Możliwość taka została zarezerwowana tylko w stosunku do pracowników wykonujących pracę w porze nocnej stale poza zakładem pracy. Wysokość ryczałtu powinna być ustalona w sposób odpowiadający przewidywanemu wymiarowi pracy w porze nocnej. W przypadku rozbieżności między rzeczywistą liczbą przepracowanych w porze nocnej godzin a wysokością ryczałtu, pracodawca powinien wyrównać pracownikowi różnicę. W przypadku sporu, ciężar udowodnienia (uprawdopodobnienia) liczby godzin pracy w porze nocnej spoczywa na pracowniku. Pracownik może dochodzić roszczeń na drodze polubownej oraz sądowej. Według art. 149 § 2 k.p. pracodawca nie ma obowiązku ewidencjonowania godzin pracy pracowników otrzymujących ryczałt za pracę w porze nocnej.
Magdalena Oleksyn - specjalista z zakresu prawa pracy