Podstawowym sposobem zapobiegania zakażeniom powyższymi wirusami w placówkach ochrony zdrowia jest unikanie kontaktu personelu z krwią oraz płynami ustrojowymi pacjentów. Pracownicy powinni zostać przeszkoleni, jak należy unikać zakażeń podczas wykonywania obowiązków służbowych oraz poinformowani o konieczności poddania się szczepieniom przeciwko HBV, a także o podstawowych zasadach postępowania po ewentualnym narażeniu.
Powszechnie jednak wiadomo, że w służbie zdrowia nie można całkowicie wyeliminować przypadkowych ekspozycji. Najczęściej dochodzi do nich podczas pobierania krwi, gdy następuje zakłucie skażoną igłą, a także na sali operacyjnej np. podczas operowania skalpelem.
Co prawda art. 20 ustawy z dnia 5 grudnia 2008 r. o zapobieganiu oraz zwalczaniu zakażeń i chorób zakaźnych u ludzi (Dz. U. Nr 234, poz. 1570 z późn. zm.) – dalej u.z.z.z., nakłada na pracodawcę obowiązek finansowania szczepień ochronnych pracownikom narażonym na działanie biologicznych czynników chorobotwórczych, ale niestety, jedyne dostępne szczepienia dotyczą wirusowego zapalenia wątroby typu B (HBV). A co z HCV i HIV? Tutaj, poza procedurami chroniącymi przed ekspozycją, można jedynie wprowadzić skuteczną profilaktykę poekspozycyjną.
Zacznijmy od tego, że pracodawca zawczasu powinien pomyśleć o potencjalnym zagrożeniu, jeszcze zanim dojdzie do ekspozycji. To bardzo ważne, gdyż dowiedziono, że tylko szybko udzielona, fachowa pomoc medyczna może skutecznie powstrzymać rozwój wirusa. Nie każdy pracodawca dysponuje specjalistami w zakresie epidemiologii, którzy będą w stanie pomóc poszkodowanemu pracownikowi. Warto więc wcześniej zabezpieczyć się na wypadek takiej sytuacji i zawrzeć umowę z jednym z wojewódzkich szpitali zakaźnych, które specjalizują się w tematyce zakażeń. Należy również zaznaczyć, że samo skierowanie pracownika do odpowiedniego specjalisty nie zawsze rozwiązuje problem, gdyż np. w przypadku podejrzenia zarażenia wirusem HIV istotne jest natychmiastowe podanie leków antyretrowirusowych. Pomimo tego, że w myśl art. 41 ust. 5 u.z.z.z. profilaktyczne leczenie poekspozycyjne ze styczności z ludzkim wirusem niedoboru odporności (HIV), do której doszło w wyniku wypadku w trakcie wykonywania czynności zawodowych, jest finansowane przez pracodawcę albo zlecającego prace (a więc dotyczy to również osób zatrudnionych w ramach umowy cywilnoprawnej np. na kontrakcie), poszkodowany pracownik często ma problem z pozyskaniem kosztownych leków (koszt miesięcznej kuracji wynosi około 2000 zł), gdyż zwyczajnie go na nie to stać. Zawarcie stosownej umowy z fachową placówką pozwoli na kompleksowe udzielenie pomocy poszkodowanemu, wraz z wydaniem niezbędnej ilości medykamentów, a następnie bezgotówkowe rozliczenie z pracodawcą.
Nim jednak skierujemy poszkodowanego do odpowiedniego specjalisty, należy przede wszystkim zapewnić mu udzielenie pierwszej pomocy. W przypadku kontaktu materiału zakaźnego z uszkodzoną skórą (np. w wyniku zakłucia czy skaleczenia) należy:
a) przemyć skórę poddaną ekspozycji bieżącą wodą, a następnie wodą z mydłem,
b) nie tamować krwawienia, nie wyciskać rany,
c) zranione miejsce zdezynfekować bezalkoholowym preparatem do dezynfekcji skóry,
d) zranione miejsce zabezpieczyć opatrunkiem jałowym.
W przypadku kontaktu materiału zakaźnego ze śluzówkami lub spojówkami należy:
a) przepłukać błony śluzowe i spojówki wodą lub solą fizjologiczną (oczy płukać przy otwartych powiekach),
b) w przypadku dostania się krwi do jamy ustnej płukanie wykonać wielokrotnie przy użyciu wody.
Kolejny etap to ustalenie źródła ekspozycji. Jeżeli jest to człowiek, to wskazane jest wykonanie badania krwi, w celu przeprowadzenia badania na nosicielstwo HVB, HCV lub HIV. Jeżeli źródłem ekspozycji jest niezidentyfikowany przedmiot (np. zakrwawiona igła), powinna ona zostać zabezpieczona. Jeżeli w wyniku przeprowadzonych badań laboratoryjnych wykluczone zostanie zakażenie którymkolwiek z ww. wirusów, procedura zostaje zakończona. Jeżeli jednak potwierdzone zostanie, że źródło zakażenia jest nosicielem wirusa, wtedy działania profilaktyczne należy kontynuować.
W zależności od rodzaju wykrytego zakażenia należy podjąć następujące działania:
1) HIV – podanie poszkodowanemu leków antyretrowirusowych;
2) HBV – w zależności od tego czy osoba poszkodowana była szczepiona przeciwko WZW-B:
a) jeżeli nie – powinna zostać niezwłocznie zaszczepiona przeciwko WZW-B oraz uzyskać immunoglobulinę anty HBs,
b) jeżeli tak – należy zmierzyć poziom przeciwciał i od wyniku uzależnić podanie dawki szczepionki.
3) HCV – brak jest skutecznej metody zapobiegającej zakażeniom.
W każdym z wymienionych. przypadków ogromne znaczenie ma czas, gdyż tylko szybkie podjęcie działań zwiększa szanse na ich skuteczność.