Odszkodowania za wypadki przy pracy w postępowaniach cywilnych

Przepisy Kodeksu pracy, a także ustawy wypadkowej określają zarówno procedury postępowania w razie wypadku przy pracy, jak i świadczenia z tego tytułu, jakie pracownik może uzyskać z Zakładu Ubezpieczeń Społecznych. W szczególnych przypadkach pracownicy, którzy ulegli wypadkowi będą mogli dodatkowo kierować do pracodawcy określone roszczenia (o odszkodowanie, zadośćuczynienie za doznaną krzywdę, rentę) na drodze cywilnoprawnej.

1. Odpowiedzialność pracodawcy
Takie roszczenia po stronie pracownika mogą wystąpić wówczas, gdy do wypadku dojdzie z przyczyn zawinionych przez pracodawcę. Zgodnie bowiem z art. 415 ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. - Kodeks cywilny (tekst jedn.: Dz. U. z 2014 r. poz. 121 z późn. zm.) – dalej k.c., kto ze swej winy wyrządził drugiemu szkodę ma obowiązek jej naprawienia. Jednak o cywilnoprawnej odpowiedzialności pracodawcy decydować będzie, nie tylko fakt, czy wypadek miał miejsce z przyczyn zawinionych przez pracodawcę, np. na skutek zaniedbań w zakresie bhp, ale również to, czy powstała szkoda w postaci uszczerbku na zdrowiu, a także czy pomiędzy wypadkiem a szkodą istnieje związek przyczynowy.
Zaznaczyć należy również, że roszczenia cywilnoprawne mają charakter uzupełniający wobec świadczeń przysługujących na podstawie ustawy z dnia 30 października 2002 r. o ubezpieczeniu społecznym z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych (tekst jedn.: Dz. U. z 2009 r. Nr 167, poz. 1322 z późn. zm.). Tak orzekł Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 7 stycznia 2010 r., II PK 132/09; LEX nr 584733, w którym stwierdził, że „odpowiedzialność deliktowa pracodawcy za wypadek przy pracy doznany przez pracownika jest odpowiedzialnością subsydiarną w stosunku do odpowiedzialności instytucji ubezpieczeniowej, która odpowiada w razie spełnienia warunków (przesłanek) z ustawy o wypadkach przy pracy. Dopuszczalne jest dochodzenie przez pracownika od pracodawcy roszczeń uzupełniających z tytułu wypadku przy pracy, opartych na przepisach prawa cywilnego (art. 415 k.c., art. 444 k.c. i art. 445 k.c.)”. W konsekwencji pracownik będzie mógł wystąpić z pozwem przeciwko pracodawcy dopiero wówczas, gdy zakończone zostanie postępowanie dotyczące uzyskania świadczeń z Zakładu Ubezpieczeń Społecznych i w takim zakresie, w jakim szkoda nie została zrekompensowana świadczeniami z ustawy wypadkowej.
Występując z określonymi roszczeniami do sądu, pracownik będzie musiał udowodnić swoje racje. Zgodnie z art. 6 k.c. ciężar udowodnienia faktu spoczywa na osobie, która z faktu tego wywodzi skutki prawne. Pracownik zatem będzie musiał wykazać winę pracodawcy, powodującą jego odpowiedzialność z tytułu czynu niedozwolonego, na skutek którego doszło do wypadku, szkodę, jaką poniósł w wyniku wypadku oraz związek przyczynowy pomiędzy wypadkiem przy pracy a powstaniem szkody. W wyroku z 5 lipca 2005 r., I PK 293/04, Prawo Pracy 2005, nr 11, poz. 35, Sąd Najwyższy stwierdził, że nie wystarczy powołanie się przez pracownika jedynie na fakt wypadku przy pracy stwierdzonego protokołem powypadkowym. Podobne stanowisko zajął SN w przywołanym wcześniej wyroku z 7 stycznia 2010 r., w którym stwierdził: „pracownik, występując z (...) powództwem, nie może w postępowaniu sądowym powołać się jedynie na fakt wypadku przy pracy, który stwierdzony został protokołem powypadkowym, lecz musi wykazać wszystkie przesłanki prawne cywilnej odpowiedzialności odszkodowawczej”.
2. Wina, szkoda i związek przyczynowy
Wina pracodawcy może wynikać z zaniedbań w zakresie zapewnienia pracownikom bezpiecznych i higienicznych warunków pracy. W wyroku z 4 listopada 2008 r., II PK 100/08, OSNP 2010, nr 9-10, poz. 108, SN wskazał, że pracodawca ponosi na zasadzie winy odpowiedzialność za szkodę doznaną przez pracownika wskutek wypadku przy pracy, wówczas gdy można uznać, że do zdarzenia doszło w wyniku niedopełnienia ciążących na pracodawcy obowiązków np. w dziedzinie bhp. Podobnie w wyroku z 14 września 2000 r., II UKN 207/00; OSNP 2002, nr 8, poz. 191, SN stwierdził, że zaniedbanie obowiązku zapewnienia pracownikom bezpiecznego stanowiska pracy uzasadnia odpowiedzialność pracodawcy na zasadzie winy. Chodzi przy tym nie tylko o nieprzestrzeganie przepisów bhp, ale również o nieprzestrzeganie zasad bhp, które wynikają np. z doświadczenia życiowego. Jak wskazuje się w orzecznictwie zasadę zapewnienia pracownikom bezpiecznych i higienicznych warunków pracy, należy interpretować w sposób rozszerzający, tzn. pracodawca nie powinien ograniczać się tylko do obowiązków wynikających z powszechnie obowiązujących przepisów bhp, lecz powinien zmierzać do zapewnienia pracownikowi faktycznego bezpieczeństwa (por. wyrok SN z dnia 19 grudnia 1980 r.; I PR 87/80; LEX nr 14567). W orzecznictwie podkreśla się również obowiązek pracodawcy zachowania szczególnej staranności w zakresie przeciwdziałania wystąpieniu zagrożeń dla życia i zdrowia pracowników (wyrok SN z 27 stycznia 2011 r.; II PK 175/10; OSNP 2012, nr 7-8, poz. 88). Warto również zaznaczyć, że w uzasadnieniu do wyroku z 18 kwietnia 2001 r., II UKN 337/00, OSNP 2003, nr 1, poz. 20, SN stwierdził, że dla odpowiedzialności cywilnoprawnej pracodawcy wystarczające jest stwierdzenie winy niezidentyfikowanego sprawcy nazywanej "winą bezimienną, anonimową lub bezprzedmiotową" albo tylko związanie ryzykiem.

@page_break@

Drugim elementem koniecznym do ustalenia odpowiedzialności pracodawcy z tytułu wypadku przy pracy jest szkoda, którą definiuje się jako każdy uszczerbek mający charakter majątkowy lub niemajątkowy (np. na życiu, zdrowiu), a dotykający osobę poszkodowaną. Szkoda może być wyrządzona w mieniu lub na osobie. Szkoda w mieniu to uszczerbek dotyczący bezpośrednio majątku osoby poszkodowanej, natomiast szkoda na osobie odnosi się bezpośrednio do poszkodowanego, jest bowiem skutkiem naruszenia dóbr osobistych takich jak zdrowie czy integralność cielesna.
Związek przyczynowy pomiędzy zdarzeniem, a jego skutkiem tj. powstałą szkodą najprościej można zdefiniować jako obiektywną więź pomiędzy zaistniałym wypadkiem a uszczerbkiem, który powstał na skutek wypadku przy pracy.
Na podstawie analizy orzecznictwa Sądu Najwyższego można stwierdzić, że podstawą odpowiedzialności cywilnej pracodawcy za wypadek przy pracy jest wykazanie przez pracownika, że pracodawca nieprawidłowo zorganizował pracę, co skutkowało wypadkiem lub wskazanie, że pracodawca nie rozpoznał istniejących rzeczywistych zagrożeń przy jej wykonywaniu, wobec czego pracownik nie miał o nich żadnej wiedzy, albo co prawda zagrożenia zostały rozpoznane, jednak nie zostały przez pracodawcę wyeliminowane. Ponadto pracownik będzie musiał wykazać, że na skutek wypadku poniósł określoną szkodę w postaci uszczerbku na zdrowiu, jak również ciążył będzie na nim obowiązek udowodnienia, że pomiędzy wypadkiem, a powstałą szkodą istniał związek przyczynowy.
3. Odpowiedzialność na zasadzie ryzyka
Przedsiębiorstwa lub zakłady wprawiane w ruch za pomocą sił przyrody (pary, gazu, elektryczności, paliw płynnych itp.) ponoszą odpowiedzialność na zasadzie ryzyka za szkody na osobie lub mieniu, wyrządzoną komukolwiek przez ruch przedsiębiorstwa lub zakładu, chyba że szkoda nastąpiła wskutek siły wyższej albo wyłącznie z winy poszkodowanego lub osoby trzeciej, za którą nie ponosi odpowiedzialności (art. 435 k.c.). Przepis ten ma zastosowanie w szczególności do pracodawców takich jak firmy transportowe, energetyczne, huty itp. W tym przypadku nie ustala się winy pracodawcy w zakresie niedopełnienia obowiązków zapewnienia bezpiecznych i higienicznych warunków pracy, gdyż jak wynika z treści przepisu, ich odpowiedzialność ukształtowana jest na zasadzie ryzyka. Znajduje to potwierdzenie w wyroku SN z dnia 14 lutego 2002 r., I PKN 853/00; M. Prawn. 2002, nr 19, s. 869, którego teza brzmi: „W procesie o odszkodowanie od pracodawcy, którego odpowiedzialność jako prowadzącego przedsiębiorstwo wprawiane w ruch siłami przyrody oparta jest na zasadzie ryzyka (art. 435 § 1 k.c.), zbędne jest rozważanie, czy można mu przypisać zawinienie lub bezprawne zaniedbania w zakresie obowiązków dotyczących stworzenia bezpiecznych i higienicznych warunków pracy”.
W tym wypadku jednak ustalenie, że do wypadku doszło wyłącznie z winy pracownika lub z winy osoby trzeciej, za którą pracodawca nie ponosi odpowiedzialności, wyłącza odpowiedzialność pracodawcy.
Podsumowując, należy stwierdzić, że nie zawsze pracownik, który doznał uszczerbku w czasie wypadku przy pracy będzie mógł skutecznie dochodzić świadczeń na podstawie przepisów prawa cywilnego. Roszczenia na gruncie prawa cywilnego nie będą mu przysługiwać, jeżeli:
- wypadek nie zdarzył się z winy pracodawcy, czyli pracodawca dopełnił obowiązku zapewnienia bezpiecznych i higienicznych warunków pracy (wyjątek w zakresie wykazania winy stanowią przedsiębiorstwa wprawiane w ruch za pomocą sił przyrody),
- na skutek wypadku pracownik nie poniósł uszczerbku,
- zabraknie związku przyczynowego pomiędzy wypadkiem przy pracy a szkodą.

Artykuł pochodzi z miesięcznika „Praca i Zdrowie".