Ocena ryzyka zawodowego stanowi podstawę europejskiego systemu zapobiegania chorobom i wypadkom związanym z pracą. Najważniejszym europejskim aktem prawnym odnoszącym się do tej oceny jest dyrektywa Rady nr 89/391/EWG z dnia 12 czerwca 1989 r. w sprawie wprowadzenia środków w celu poprawy bezpieczeństwa i zdrowia pracowników w miejscu pracy (Dz. U. UE L 183 z 29.06.1989, str. 1) – dalej dyrektywa 89/391. Ustanowiła ona ramy prawne, określając ogólne zasady dotyczące ochrony przed zagrożeniami zawodowymi w środowisku pracy.
Kluczowym elementem wprowadzonym w dyrektywie 89/391 jest obowiązek oceny ryzyka obejmującej m.in. identyfikację zagrożeń, udział pracowników, wprowadzenie odpowiednich środków, które mają na celu przede wszystkim wyeliminowanie zagrożenia u źródła, dokumentowanie i okresowa ocena zagrożeń. Dyrektywa 89/391 nakłada na pracodawców odpowiedzialność w zakresie zapewnienia bhp pracownikom w każdym aspekcie ich pracy. Ocena ryzyka musi być punktem wyjścia do realizacji kompleksowego procesu zarządzania bhp, a działania pracodawcy powinny polegać na unikaniu ryzyka i zapobieganiu mu u źródła, dostosowaniu pracy do pojedynczego człowieka, szczególnie podczas projektowania stanowisk pracy, przy wyborze wyposażenia pracowniczego oraz metod produkcji i pracy, stosowaniu nowoczesnych rozwiązań technicznych, zastępowaniu środków niebezpiecznych bezpiecznymi lub mniej niebezpiecznymi, prowadzeniu spójnej polityki zapobiegawczej obejmującej technikę, organizację pracy, warunki pracy, stosunki społeczne i wpływ czynników związanych ze środowiskiem pracy, dawaniu pierwszeństwa środkom ochrony zbiorowej przed środkami ochrony indywidualnej, właściwym szkoleniu i informowaniu pracowników o zagrożeniach oraz środkach i działaniach zapobiegawczych w przedsiębiorstwie i na stanowisku pracy.
Dyrektywa 89/391 została przetransponowana do prawodawstwa polskiego, stąd obowiązek przeprowadzania oceny ryzyka zawodowego przewidziany w art. 226 ustawy z dnia 26 czerwca 1974 r. - Kodeks pracy (tekst jedn.: Dz. U. z 1998 r. Nr 21, poz. 94 z późn. zm.), w § 39 rozporządzenia Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 26 września 1997 r. w sprawie ogólnych przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy (tekst jedn.: Dz. U. z 2003 r. Nr 169, poz. 1650 z późn. zm.) oraz w innych aktach prawnych.
Ideą przyświecającą ocenie ryzyka była prosta konstatacja – jeżeli ocena ta nie zostanie przeprowadzona prawidłowo lub w ogóle nie nastąpi, to mało prawdopodobne i możliwe będzie określenie, a następnie wprowadzenie, skutecznych środków prewencyjnych. Co roku miliony osób w UE doznają urazów w miejscu pracy albo doznają tam poważnego uszczerbku na zdrowiu. Dlatego, zdaniem inicjatorów i autorów dyrektywy, ocena ryzyka jest tak ważna – przyczynia się do faktycznej i skutecznej poprawy warunków i bezpieczeństwa miejsca pracy. Ocena jest procesem dynamicznym, który umożliwia przedsiębiorstwom i organizacjom prowadzenie aktywnej polityki „zarządzania zagrożeniami”. Istotne jest, żeby przedsiębiorstwa wszystkich typów i wielkości dokonywały regularnych ocen ryzyka, aby uwzględnione zostały wszystkie istotne rodzaje ryzyka (nie tylko oczywiste i bezpośrednie), żeby osoby odpowiedzialne sprawdzały skuteczność przyjętych środków bezpieczeństwa oraz sporządzały niezbędną dokumentację oceny i okresowo ją aktualizowały.
Obowiązek dokumentowania oceny ryzyka może niekiedy przyjmować karykaturalną formę. Zdarza się (zwłaszcza w przypadku wykonywania oceny ryzyka za pieniądze przez specjalistów zewnętrznych) przedkładanie zleceniodawcy dokumentacji liczącej sto i więcej stron, co skutecznie odstrasza od jej analizowania i zniechęca do samej idei oceny ryzyka. Z drugiej strony wyniki, ustalone zagrożenia, proponowane środki zaradcze itp. powinny być zapisane w dokumentacji, która będzie podstawą do dalszych działań.
Zgodnie z definicjami zawartymi w dyrektywie 89/391 i wytycznych zagrożeniem może być wszystko - materiały, urządzenia, metody pracy lub stosowane praktyki - co może spowodować wypadek lub chorobę. Ryzyko zdefiniowano jako prawdopodobieństwo, że ktoś może zostać poszkodowany w wyniku narażenia na zagrożenie. Ocena ryzyka zawodowego to proces szacowania ryzyka, jakie dla zdrowia i bezpieczeństwa pracowników wynika z zagrożeń w miejscu pracy. Polega na systematycznym badaniu wszelkich aspektów pracy i analizie ewentualnych przyczyn urazów lub uszkodzeń ciała, sposobów likwidacji zagrożeń, a jeżeli nie jest to możliwe - środków zapobiegawczych lub ochronnych, które są lub powinny zostać wprowadzone w celu kontrolowania ryzyka.
Europejska Agencja Bezpieczeństwa i Zdrowia w Pracy (EU-OSHA) opracowała bazę danych narzędzi oceny ryzyka, w której zebrano narzędzia z całej Europy. Narzędzia te są bezpłatne i dostępne na stronie internetowej agencji. Baza danych jest regularnie aktualizowana i uzupełniana o nowe narzędzia. Nie ma jedynego "słusznego" sposobu przeprowadzania oceny ryzyka. W różnych sytuacjach mogą się sprawdzać różne podejścia. W europejskim poradniku oceny ryzyka w miejscu pracy proponuje się podejście oparte na kilku etapach, potocznie nazwane „metodą pięciu kroków”.
Edward Kołodziejczyk