Do takich związków rakotwórczych należą związki nieorganiczne, jak: sole arsenu, chromu i niklu, związki organiczne, jak: benzen, 2-naftyloamina, chlorek winylu i wielopierścieniowe węglowodory aromatyczne oraz substancje złożone, takie jak sadze, smoła i oleje mineralne (zwłaszcza nierafinowane).
Natomiast czynniki mutagenne, są to czynniki zwiększające częstość powstawania mutacji w DNA komórek. Do czynników mutagennych należy m.in. promieniowanie jonizujące i ultrafioletowe, niektóre związki chemiczne, jak np. niektóre barwniki stosowane przy wytwarzaniu produktów spożywczych. Czynniki mutagenne są z reguły jednocześnie kancerogenne, czyli zwiększają prawdopodobieństwo powstania komórek nowotworowych.
Dane Instytutu Medycyny Pracy w Łodzi wskazują, że w środowisku pracy najczęściej występuje narażenie na takie substancje kancerogenne, jak: oleje mineralne (nierafinowane i słabo rafinowane), azbest, wielopierścieniowe węglowodory aromatyczne (WWA), benzen, paki i smoły węglowe, związki chromu sześciowartościowego, chlorek winylu, arsen i jego związki nieorganiczne, nikiel i jego związki oraz benzydyna. Zmiany nowotworowe mogą ujawnić się po upływie wielu lat od chwili pierwszego narażenia na substancje chemiczne. Okres ten może wynosić nawet do 40 lat.
Zgodnie z Konwencją nr 139 Międzynarodowej Organizacji Pracy z dnia 24 czerwca 1974 r., dotyczącą zapobiegania zagrożeniom zdrowotnym spowodowanym przez substancje i czynniki rakotwórcze oraz opanowania tych zagrożeń, każdy kraj ratyfikujący tę Konwencję ma obowiązek okresowo ustalać obowiązującą prawnie w tym kraju listę czynników rakotwórczych, w odniesieniu do których istnieje obowiązek podjęcia określonych środków zapobiegawczych w różnej postaci, od zakazu produkcji i stosowania do kontroli narażenia i następstw zdrowotnych. Konwencja m.in. zobowiązuje kraje członkowskie do podjęcia wysiłków mających na celu zastąpienie w gospodarce substancji rakotwórczych innymi substancjami, niewywierającymi takiego działania lub mniej szkodliwymi, zmniejszenia ekspozycji do możliwego minimum, systematycznej kontroli stanu zdrowia narażonych pracowników oraz informowania ich o poziomie ryzyka zawodowego i środkach zapobiegawczych, określenia osoby lub instytucji odpowiedzialnych za prewencję.
Zgodnie z obowiązujacymi w Polsce przepisami, niedopuszczalne jest stosowanie materiałów i procesów technologicznych bez uprzedniego ustalenia stopnia ich szkodliwości dla zdrowia pracowników (oceny ryzyka zawodowego) i podjęcia odpowiednich środków profilaktycznych.
Aktem prawnym regulującym sprawę czynników rakotwórczych w Polsce jest rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 1 grudnia 2004 r. w sprawie substancji, preparatów, czynników lub procesów technologicznych o działaniu rakotwórczym lub mutagennym w środowisku pracy (Dz. U. Nr 280, poz. 2771 z późn. zm.) – dalej r.p.r.m.
Najważniejszym elementem charakteryzującym warunki pracy w czasie narażenia na substancję chemiczną jest wielkość jej stężenia w powietrzu środowiska pracy. Pomiary stężeń substancji rakotwórczych w środowisku pracy należy wykonywać zgodnie z następującymi zasadami:
1) w każdym przypadku wprowadzenia zmian w warunkach stosowania tych substancji;
2) co najmniej raz na 3 miesiące w razie stwierdzenia stężeń substancji rakotwórczych od powyżej 0,5 NDS do wartości NDS;
3) co najmniej raz na 6 miesięcy w razie stwierdzenia w dwóch poprzednich pomiarach stężeń od 0,1 NDS do 0,5 NDS;
W razie stwierdzenia przekroczeń wartości NDS substancji rakotwórczych, co w zasadzie jest niedopuszczalne, pracodawca powinien określić przyczyny, możliwie najszybciej wprowadzić środki techniczne, technologiczne lub organizacyjne i zapewnić monitorowanie stężeń do czasu osiągnięcia ich poziomów zgodnych z wartościami dopuszczalnymi
W wielu krajach dla substancji rakotwórczych nie ustala się wartości normatywów higienicznych, gdyż nie ma możliwości ustalenia bezpiecznych poziomów ekspozycji. Zamiast propozycji normatywu higienicznego określa się wielkość ryzyka powodowanego przez określony poziom ekspozycji. Ocena ryzyka zdrowotnego dla substancji rakotwórczych polega na określeniu prawdopodobieństwa zachorowania lub zgonu z powodu choroby nowotworowej w następstwie narażenia zawodowego na ocenianą substancję rakotwórczą. Różne rządowe agencje oraz narodowe lub międzynarodowe organizacje, zajmujące się ustalaniem bądź proponowaniem dopuszczalnych poziomów ekspozycji dla substancji rakotwórczych stosują pojęcie ryzyka akceptowanego. Poziom ryzyka akceptowanego zależy od ogólnie akceptowanych priorytetów społecznych i ekonomicznych.
Reasumując - niedopuszczalne jest stosowanie substancji i preparatów chemicznych oraz rakotwórczych i mutagennych:
– nieoznakowanych w sposób widoczny, umożliwiający ich identyfikację;
– bez posiadania aktualnego spisu tych substancji i preparatów oraz kart charakterystyki, a także opakowań zabezpieczających przed ich szkodliwym działaniem, pożarem lub wybuchem.
Stosowanie niebezpiecznych substancji i niebezpiecznych preparatów chemicznych jest dopuszczalne pod warunkiem zastosowania środków zapewniających pracownikom ochronę ich zdrowia i życia. Zgodnie z art. 222 k.p. – w razie zatrudniania pracownika w warunkach narażenia na działanie substancji, preparatów, czynników lub procesów technologicznych o działaniu rakotwórczym lub mutagennym, pracodawca ma obowiązek zastąpić te substancje, preparaty i czynniki lub procesy technologiczne mniej szkodliwymi dla zdrowia lub zastosować inne dostępne środki ograniczające stopień tego narażenia, przy odpowiednim wykorzystaniu osiągnięć nauki i techniki.
Ponadto pracodawca jest obowiązany rejestrować wszystkie rodzaje prac wykonywanych w kontakcie z substancjami, preparatami, czynnikami lub procesami technologicznymi o działaniu rakotwórczym lub mutagennym, określonymi w r.p.r.m., a także prowadzić rejestr pracowników zatrudnionych przy tych pracach.
Jeżeli nie jest technicznie możliwe wyeliminowanie z procesów produkcyjnych czynników rakotwórczych, biologicznych, o działaniu zakaźnym oraz innych stwarzających niebezpieczeństwo dla zdrowia i życia pracowników, pracodawca jest obowiązany ograniczyć do minimum liczbę pracowników narażonych na te czynniki oraz zmniejszyć do możliwie niskiego poziomu występowanie tych czynników w środowisku pracy. Ponadto powinien zapewnić stosowanie środków ochrony zbiorowej, a gdy narażenie nie może być zlikwidowane w ten sposób - środków ochrony indywidualnej.
Niezależnie od tych działań, pracodawca powinien zapewnić warunki i egzekwować stosowanie przez pracowników wymagań higieny, a w szczególności niedopuszczać do spożywania posiłków oraz picia i palenia tytoniu w miejscach pracy.
W instrukcjach bhp pracodawca powinien określić zasady postępowania w razie powstania nieprzewidzianych sytuacji powodujących poważne zagrożenia dla pracowników, nakazać oznaczenie miejsc stwarzających ryzyko dla zdrowia pracowników związane z występowaniem czynników rakotwórczych, poprzez umieszczenie w miejscach narażenia pracowników na te czynniki odpowiednich napisów i znaków ostrzegawczych.
Natomiast czynniki mutagenne, są to czynniki zwiększające częstość powstawania mutacji w DNA komórek. Do czynników mutagennych należy m.in. promieniowanie jonizujące i ultrafioletowe, niektóre związki chemiczne, jak np. niektóre barwniki stosowane przy wytwarzaniu produktów spożywczych. Czynniki mutagenne są z reguły jednocześnie kancerogenne, czyli zwiększają prawdopodobieństwo powstania komórek nowotworowych.
Dane Instytutu Medycyny Pracy w Łodzi wskazują, że w środowisku pracy najczęściej występuje narażenie na takie substancje kancerogenne, jak: oleje mineralne (nierafinowane i słabo rafinowane), azbest, wielopierścieniowe węglowodory aromatyczne (WWA), benzen, paki i smoły węglowe, związki chromu sześciowartościowego, chlorek winylu, arsen i jego związki nieorganiczne, nikiel i jego związki oraz benzydyna. Zmiany nowotworowe mogą ujawnić się po upływie wielu lat od chwili pierwszego narażenia na substancje chemiczne. Okres ten może wynosić nawet do 40 lat.
Zgodnie z Konwencją nr 139 Międzynarodowej Organizacji Pracy z dnia 24 czerwca 1974 r., dotyczącą zapobiegania zagrożeniom zdrowotnym spowodowanym przez substancje i czynniki rakotwórcze oraz opanowania tych zagrożeń, każdy kraj ratyfikujący tę Konwencję ma obowiązek okresowo ustalać obowiązującą prawnie w tym kraju listę czynników rakotwórczych, w odniesieniu do których istnieje obowiązek podjęcia określonych środków zapobiegawczych w różnej postaci, od zakazu produkcji i stosowania do kontroli narażenia i następstw zdrowotnych. Konwencja m.in. zobowiązuje kraje członkowskie do podjęcia wysiłków mających na celu zastąpienie w gospodarce substancji rakotwórczych innymi substancjami, niewywierającymi takiego działania lub mniej szkodliwymi, zmniejszenia ekspozycji do możliwego minimum, systematycznej kontroli stanu zdrowia narażonych pracowników oraz informowania ich o poziomie ryzyka zawodowego i środkach zapobiegawczych, określenia osoby lub instytucji odpowiedzialnych za prewencję.
Zgodnie z obowiązujacymi w Polsce przepisami, niedopuszczalne jest stosowanie materiałów i procesów technologicznych bez uprzedniego ustalenia stopnia ich szkodliwości dla zdrowia pracowników (oceny ryzyka zawodowego) i podjęcia odpowiednich środków profilaktycznych.
Aktem prawnym regulującym sprawę czynników rakotwórczych w Polsce jest rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 1 grudnia 2004 r. w sprawie substancji, preparatów, czynników lub procesów technologicznych o działaniu rakotwórczym lub mutagennym w środowisku pracy (Dz. U. Nr 280, poz. 2771 z późn. zm.) – dalej r.p.r.m.
Najważniejszym elementem charakteryzującym warunki pracy w czasie narażenia na substancję chemiczną jest wielkość jej stężenia w powietrzu środowiska pracy. Pomiary stężeń substancji rakotwórczych w środowisku pracy należy wykonywać zgodnie z następującymi zasadami:
1) w każdym przypadku wprowadzenia zmian w warunkach stosowania tych substancji;
2) co najmniej raz na 3 miesiące w razie stwierdzenia stężeń substancji rakotwórczych od powyżej 0,5 NDS do wartości NDS;
3) co najmniej raz na 6 miesięcy w razie stwierdzenia w dwóch poprzednich pomiarach stężeń od 0,1 NDS do 0,5 NDS;
W razie stwierdzenia przekroczeń wartości NDS substancji rakotwórczych, co w zasadzie jest niedopuszczalne, pracodawca powinien określić przyczyny, możliwie najszybciej wprowadzić środki techniczne, technologiczne lub organizacyjne i zapewnić monitorowanie stężeń do czasu osiągnięcia ich poziomów zgodnych z wartościami dopuszczalnymi
W wielu krajach dla substancji rakotwórczych nie ustala się wartości normatywów higienicznych, gdyż nie ma możliwości ustalenia bezpiecznych poziomów ekspozycji. Zamiast propozycji normatywu higienicznego określa się wielkość ryzyka powodowanego przez określony poziom ekspozycji. Ocena ryzyka zdrowotnego dla substancji rakotwórczych polega na określeniu prawdopodobieństwa zachorowania lub zgonu z powodu choroby nowotworowej w następstwie narażenia zawodowego na ocenianą substancję rakotwórczą. Różne rządowe agencje oraz narodowe lub międzynarodowe organizacje, zajmujące się ustalaniem bądź proponowaniem dopuszczalnych poziomów ekspozycji dla substancji rakotwórczych stosują pojęcie ryzyka akceptowanego. Poziom ryzyka akceptowanego zależy od ogólnie akceptowanych priorytetów społecznych i ekonomicznych.
Reasumując - niedopuszczalne jest stosowanie substancji i preparatów chemicznych oraz rakotwórczych i mutagennych:
– nieoznakowanych w sposób widoczny, umożliwiający ich identyfikację;
– bez posiadania aktualnego spisu tych substancji i preparatów oraz kart charakterystyki, a także opakowań zabezpieczających przed ich szkodliwym działaniem, pożarem lub wybuchem.
Stosowanie niebezpiecznych substancji i niebezpiecznych preparatów chemicznych jest dopuszczalne pod warunkiem zastosowania środków zapewniających pracownikom ochronę ich zdrowia i życia. Zgodnie z art. 222 k.p. – w razie zatrudniania pracownika w warunkach narażenia na działanie substancji, preparatów, czynników lub procesów technologicznych o działaniu rakotwórczym lub mutagennym, pracodawca ma obowiązek zastąpić te substancje, preparaty i czynniki lub procesy technologiczne mniej szkodliwymi dla zdrowia lub zastosować inne dostępne środki ograniczające stopień tego narażenia, przy odpowiednim wykorzystaniu osiągnięć nauki i techniki.
Ponadto pracodawca jest obowiązany rejestrować wszystkie rodzaje prac wykonywanych w kontakcie z substancjami, preparatami, czynnikami lub procesami technologicznymi o działaniu rakotwórczym lub mutagennym, określonymi w r.p.r.m., a także prowadzić rejestr pracowników zatrudnionych przy tych pracach.
Jeżeli nie jest technicznie możliwe wyeliminowanie z procesów produkcyjnych czynników rakotwórczych, biologicznych, o działaniu zakaźnym oraz innych stwarzających niebezpieczeństwo dla zdrowia i życia pracowników, pracodawca jest obowiązany ograniczyć do minimum liczbę pracowników narażonych na te czynniki oraz zmniejszyć do możliwie niskiego poziomu występowanie tych czynników w środowisku pracy. Ponadto powinien zapewnić stosowanie środków ochrony zbiorowej, a gdy narażenie nie może być zlikwidowane w ten sposób - środków ochrony indywidualnej.
Niezależnie od tych działań, pracodawca powinien zapewnić warunki i egzekwować stosowanie przez pracowników wymagań higieny, a w szczególności niedopuszczać do spożywania posiłków oraz picia i palenia tytoniu w miejscach pracy.
W instrukcjach bhp pracodawca powinien określić zasady postępowania w razie powstania nieprzewidzianych sytuacji powodujących poważne zagrożenia dla pracowników, nakazać oznaczenie miejsc stwarzających ryzyko dla zdrowia pracowników związane z występowaniem czynników rakotwórczych, poprzez umieszczenie w miejscach narażenia pracowników na te czynniki odpowiednich napisów i znaków ostrzegawczych.