Poznaj 2 podstawowe modele organizacji czasu pracy

Czas pracy jest to czas, w którym pracownik pozostaje w dyspozycji pracodawcy w zakładzie pracy oraz w innym miejscu wyznaczonym do wykonywania pracy. O dwóch podstawowych modelach organizacji czasu pracy opowiada ekspertka Serwisu Prawa Pracy i Ubezpieczeń Społecznych Joanna Stępniak.

Jakie są dwa podstawowe modele form organizacji czasu pracy?

Najbardziej zasadnicze są systemy podstawowego i równoważnego czasu pracy.

Analiza przepisów prawa pracy pozwala wyróżnić następujące systemy czasu pracy: podstawowy, równoważny, przerywany oraz zadaniowy system czasu pracy. Ponadto możemy wyodrębnić system czasu pracy w ruchu ciągłym i przy pracach, które ze względu na konieczność ciągłego zaspokajania potrzeb ludności nie mogą być wstrzymane, system czasu pracy przy pracach polegających na dozorze urządzeń lub związanych z częściowym pozostawaniem w pogotowiu do pracy. Na koniec możemy również wyróżnić system czasu pracy osób zajmujących stanowiska kierownicze, system skróconego tygodnia pracy oraz tzw. system pracy weekendowej.

Jeśli w danym zakładzie brak szczególnych uregulowań zawartych w aktach wewnątrzzakładowych lub w umowach o pracę, należy uznać, że pracowników obowiązuje podstawowy system czasu pracy. Stosowanie podstawowego systemu czasu pracy nie wymaga ponadto żadnego uzasadnienia. W ramach niego dobowa norma czasu pracy wynosi 8 godzin, a tygodniowa przeciętnie 40. Czas pracy powinien być natomiast rozliczany w maksymalnie 4-miesięcznym okresie rozliczeniowym (zgodnie z art. 129 § 1 ustawy z 26.06.1974 r. – Kodeks pracy, – dalej k.p.).

Wskazane wyżej normy czasu pracy stanowią również najczęściej obowiązujący pracowników wymiar czasu pracy. Ponadto podstawowy system czasu pracy stanowi punkt odniesienia dla kształtowania innych systemów. Podstawowy system czasu pracy charakteryzuje się dużą stałością. W jego ramach pracownicy wykonują bowiem pracę przez 8 godzin na dobę przez pięć dni w tygodniu. Jedynym elementem uelastyczniającym wskazany system czasu pracy jest stosowana w jego ramach zasada przeciętnie pięciodniowego tygodnia pracy.

Zasada zatrudniania pracowników przez przeciętnie pięć dni w tygodniu w praktyce oznacza zasadę zapewniania pracownikom średnio w okresie rozliczeniowym dwóch dni wolnych od pracy w tygodniu (niedzieli oraz dnia wolnego wynikającego z zasady przeciętnie pięciodniowego tygodnia pracy). Zasada przeciętnie pięciodniowego tygodnia pracy dopuszcza bowiem takie ustalenie rozkładu czasu pracy pracownika w ciągu okresu rozliczeniowego, zgodnie z którym w niektórych jego tygodniach pracownik świadczyć będzie pracę przez 6 dni a w innych jedynie przez 4.

Pamiętaj! W każdym systemie czasu pracy, jeżeli przewiduje on rozkład czasu pracy obejmujący pracę w niedziele i święta, pracownikom zapewnia się łączną liczbę dni wolnych od pracy w przyjętym okresie rozliczeniowym odpowiadającą co najmniej liczbie niedziel, świąt oraz dni wolnych od pracy w przeciętnie pięciodniowym tygodniu pracy przypadających w tym okresie. Zgodnie z powyższym pracodawca ma obowiązek zapewniać pracownikom pracującym m.in. w niedzielę taką liczbę dni wolnych od pracy, która odpowiada co najmniej łącznej liczbie niedziel, świąt oraz dni wolnych od pracy wynikających z zasady przeciętnie pięciodniowego tygodnia pracy w danym okresie rozliczeniowym.

Kolejnym z podstawowych systemów czasu pracy jest system równoważny.

Jeżeli jest to uzasadnione rodzajem pracy lub jej organizacją, może być stosowany system równoważnego czasu pracy, w którym jest dopuszczalne przedłużenie dobowego wymiaru czasu pracy, nie więcej jednak niż do 12 godzin, w okresie rozliczeniowym nieprzekraczającym 1 miesiąca (art. 135 k.p.). Przedłużony dobowy wymiar czasu pracy jest równoważony krótszym dobowym wymiarem czasu pracy w niektórych dniach lub dniami wolnymi od pracy. A zatem warunkiem dopuszczalności stosowania równoważnego systemu czasu pracy jest wymagający tego rodzaj pracy lub jej organizacja. O tym, czy w konkretnej sytuacji rodzaj pracy lub jej organizacja uzasadniają wprowadzenie równoważnego systemu czasu pracy, decydują strony układu zbiorowego pracy lub pracodawca i zakładowa organizacja związkowa albo sam pracodawca, jako podmiot uprawniony do wydania regulaminu pracy bądź wydający ogłoszenie. Swoboda oceny czy zasadne jest wprowadzenie takiego systemu czasu pracy nie jest jednak nieograniczona. Rodzaj pracy lub jej organizacja stanowić muszą obiektywną i względnie trwałą przesłankę potrzeby stosowania równoważnego systemu czasu pracy.

W ramach równoważnego systemu czasu pracy dopuszczalne jest nie tylko przedłużanie dopuszczalnego dobowego wymiaru czasu pracy pracowników nawet do 12 godzina ale również planowanie im pracy w krótszym wymiarze (nawet jednogodzinnym) jeśli tylko taki rozkład czasu pracy jest konieczny ze względu na rodzaj pracy lub jej organizację oraz pod warunkiem, że w jego wyniku pracownicy wypracują obowiązujący ich wymiar czasu pracy w przyjętym okresie rozliczeniowym. Bez względu jednak na dopuszczalność przedłużenia dobowego wymiaru czasu pracy pracownika, należy pamiętać że obowiązująca go tygodniowa norma czasu pracy jest stała i wynosi przeciętnie 40 godzin.

W równoważnym systemie czasu pracy obowiązuje, co do zasady, jednomiesięczny okres rozliczeniowy, który w szczególnie uzasadnionych przypadkach może zostać przedłużony do 3 miesięcy. Przy pracach uzależnionych od pory roku lub warunków atmosferycznych okres rozliczeniowy może być przedłużony, nie więcej jednak niż do 4 miesięcy. Zgodnie z art. 150 § 2 k.p., pracodawca, u którego nie działa zakładowa organizacja związkowa, a także pracodawca, u którego zakładowa organizacja związkowa nie wyraża zgody na ustalenie lub zmianę systemów i rozkładów czasu pracy oraz okresów rozliczeniowych czasu pracy, może stosować ww. okresy rozliczeniowe czasu pracy - po uprzednim zawiadomieniu właściwego okręgowego inspektora pracy.