Skarga pauliańska

Na podstawie art. 527 § 1 k.c., gdy wskutek czynności prawnej dłużnika dokonanej z pokrzywdzeniem wierzycieli osoba trzecia uzyskała korzyść majątkową, każdy z wierzycieli może żądać uznania tej czynności za bezskuteczną w stosunku do niego, jeżeli dłużnik działał ze świadomością pokrzywdzenia wierzycieli, a osoba trzecia o tym wiedziała lub przy zachowaniu należytej staranności mogła się dowiedzieć. Przedmiotowe powództwo, określane również jako skarga pauliańska, pozwala w drodze wyroku sądu na uznanie za bezskuteczną względem wierzyciela czynność dłużnika polegającą na wyzbyciu się majątku, jeśli przez to udaremniona zostałaby egzekucja.

Istota problemu

Nie budzi wątpliwości, że skarga pauliańska ma chronić zobowiązania cywilnoprawne. W orzecznictwie spornym jest natomiast to, czy można z niej skorzystać także w zakresie zobowiązań publicznoprawnych. Innymi słowy, jest niejednolicie pojmowane w orzecznictwie, czy w przypadku wyzbywania się majątku przez dłużnika Zakładu Ubezpieczeń Społecznych, organów celnych lub Skarbu Państwa, możliwym jest sformułowanie żądania opartego na podstawie art. 527 § 1 k.c. Zgodnie z pierwszym poglądem orzeczniczym jest to dopuszczalne w drodze analogii. W orzecznictwie ugruntował się jednak również pogląd przeciwny, wykluczający możliwość korzystania z omawianej instytucji w odniesieniu do zobowiązań publicznoprawnych.

Przepisy o skardze pauliańskiej należy stosować nie tylko w stosunkach cywilnoprawnych

Zgodnie z pierwszym poglądem, dopuszczalnym jest wytaczanie powództw z art. 527 k.c. w zakresie zobowiązań ZUS, Skarbu Państwa lub innych podmiotów publicznych. Zwolennicy tej koncepcji zwracają uwagę, że w odmiennym przypadku nie istniałby tryb umożliwiający ochronę pokrzywdzonego wierzyciela będącego podmiotem prawa publicznego przed działaniami dłużnika podejmowanymi celem jego pokrzywdzenia. Pogląd taki zaprezentował Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 1 czerwca 2011 r., II CSK 513/10 (LEX nr 960505) przyjmując, że należy uznać za dopuszczalne wykorzystanie skargi pauliańskiej w drodze analogii jako środka ochrony wierzytelności publicznoprawnych. Z kolei w wyroku z dnia 28 października 2010 r., II CSK 227/10 (LEX nr 612171) Sąd Najwyższy wskazał, iż „skarga pauliańska chroniąca wierzycieli przed wyzbywaniem majątku przez dłużników w celu uniemożliwienia egzekucji przysługuje również wierzycielom należności publicznoprawnych, a zatem podatków, składek ZUS itp. [...] Nie można [...] przyjmować założenia, że wprawdzie zgłoszone na podstawie art. 527 k.c. powództwo w celu ochrony wierzytelności, której źródłem jest decyzja administracyjna, może być przedmiotem rozpoznania na drodze sądowej, jednak nie będzie mogło być uwzględnione - mimo spełnienia przesłanek przewidzianych w art. 527 k.c. - z tego względu, że wierzytelność podlegająca ochronie ma publicznoprawny charakter. Takie rozumowanie tworzy iluzję w zakresie prawa do drogi sądowej i w efekcie narusza zasady demokratycznego państwa prawnego w takim samym stopniu, jak ograniczanie drogi sądowej." W uchwale z dnia 11 kwietnia 2003 r. (LEX nr 77190) Sąd Najwyższy przyjął, że „droga sądowa w sprawie, w której Skarb Państwa - urząd celny domaga się na podstawie art. 527 k.c. ochrony należności z tytułu długu celnego, jest dopuszczalna." Podobnie w uchwale z dnia 12 marca 2003 r., III CZP 85/02 (LEX nr 76145) Sąd Najwyższy uznał sprawę ZUS wytoczoną na podstawie art. 527 k.c. za sprawę cywilną.

Wykluczone jest stosowanie przepisów o skardze pauliańskiej w przypadku zobowiązań cywilnoprawnych

W myśl przeciwstawnego poglądu nie jest możliwym stosowanie przepisów o skardze pauliańskiej w odniesieniu do zobowiązań o charakterze publicznoprawnym. Prezentujący ten pogląd Naczelny Sąd Administracyjny w Warszawie w wyroku z dnia 23 września 2009 r., I FSK 911/08 (LEX nr 594285) przyjął, iż „skarga pauliańska jest instytucją prawa cywilnego, służy więc ona jedynie ochronie wierzytelności cywilnoprawnych, a takiego charakteru nie mają publicznoprawne wierzytelności przysługujące Skarbowi Państwa z tytułu zobowiązań podatkowych [...]". Z kolei w postanowieniu z dnia 30 lipca 2002 r. IV CNK 1246/00 (LEX nr 80270) Sąd Najwyższy uznał, iż „ustawa z 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych nie dopuszcza możliwości korzystania przez Zakład Ubezpieczeń Społecznych ze skargi pauliańskiej." Również przeciwko możliwości korzystania ze skargi pauliańskiej w odniesieniu do zobowiązań publicznoprawnych wypowiedział się Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 24 czerwca 1999 r., II CKN 298/99 (LEX nr 38278). W uzasadnieniu tego orzeczenia czytamy, że „[...] wierzyciel domaga się ochrony skargą pauliańską swej wierzytelności powstałej nie ze stosunku cywilnoprawnego, ale ze stosunku administracyjnoprawnego; charakter tej wierzytelności nie jest cywilnoprawny, a tylko publicznoprawny. Organ podatkowy wydał decyzję ustalającą zobowiązania podatkowe, a w tym postępowaniu nie występowała charakterystyczna dla stosunków cywilnoprawnych równorzędność podmiotów tych stosunków i wzajemność (ekwiwalentność) ich świadczeń, lecz stosunki kształtowane w drodze zarządzenia administracyjnego, opartego na zasadzie nadrzędności, w których jedna strona występowała w charakterze organu administracyjnego. Dla takich stosunków prawnych, a ściślej wierzytelności, nie jest dopuszczalna przewidziana w art. 527 i nast. k.c. ochrona."

Podsumowanie

Zaprezentowane poglądy są wzajemnie sprzeczne. Opowiedzenie się przez sąd orzekający za jednym z nich determinuje zatem dopuszczalność uznania czynności dokonanej z pokrzywdzeniem wierzyciela publicznoprawnego za bezskuteczną względem tego wierzyciela w trybie art. 527 k.c. per analogiam. Analiza dorobku orzecznictwa pozwala na uznanie pierwszego z przedstawionych poglądów za dominujący. Choć początkowo Sąd Najwyższy konsekwentnie negatywnie odnosił się do możliwości stosowania przepisów o skardze pauliańskiej odnośnie zobowiązań publicznoprawnych, aktualnie dopuszcza takie rozwiązanie.