Dnia 31 października br. wejdzie w życie rozporządzenie Ministra Gospodarki z dnia 8 lipca 2010 r. w sprawie minimalnych wymagań, dotyczących bezpieczeństwa i higieny pracy, związanych z możliwością wystąpienia w miejscu pracy atmosfery wybuchowej (Dz. U. Nr 138, poz. 931) – dalej r.b.h.a.w. Tym samym straci moc rozporządzenie Ministra Gopodarki, Pracy i Polityki Społecznej z dnia 29 maja 2003 r. w sprawie minimalnych wymagań dotyczących bezpieczeństwa i higieny pracy pracowników zatrudnionych na stanowiskach pracy, na których może wystąpić atmosfera wybuchowa (Dz. U. Nr 107, poz. 1004 z późn. zm.). Przepisy nowej regulacji wdrażają postanowienia dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady nr 1999/92/WE z dnia 16 grudnia 1999 r. w sprawie minimalnych wymagań dotyczących bezpieczeństwa i ochrony zdrowia pracowników zatrudnionych na stanowiskach pracy, na których może wystąpić atmosfera wybuchowa (Dz. Urz. WE L 23 z 28.01.2000, s. 57 z późn. zm.). Określone w r.b.h.a.w. minimalne wymagania bezpieczeństwa i higieny pracy dotyczą sytuacji, w których z przyczyn wynikających z urządzeń, używanych substancji i mieszanin lub innych cech miejsca pracy może wystąpić atmosfera wybuchowa.
Chodzi w szczególności o urządzenia określone w przepisach rozporządzenia Ministra Gospodarki z dnia 22 grudnia 2005 r. w sprawie zasadniczych wymagań dla urządzeń i systemów ochronnych przeznaczonych do użytku w przestrzeniach zagrożonych wybuchem (Dz. U. Nr 263, poz. 2203) – tj. maszyny, sprzęt, przyrządy stałe lub ruchome, podzespoły sterujące wraz z oprzyrządowaniem oraz systemy wykrywania i zapobiegania, które oddzielnie lub połączone ze sobą są przeznaczone do wytwarzania, przesyłania, magazynowania, pomiaru, regulacji i przetwarzania energii lub przetwórstwa materiałów, które przez ich własne potencjalne źródła zapłonu są zdolne do spowodowania wybuchu.
Zagrożenie wybuchowe jest to możliwość spowodowania wybuchu, czyli gwałtownej reakcji utleniania lub rozkładu, któremu towarzyszy zwykle nagły wzrost temperatury i wzrost ciśnienia, prowadzącego do utraty życia lub uszkodzenie ciała oraz zniszczenia mienia. Jeżeli w miejscu pracy są produkowane, użytkowane lub przechowywane ciecze łatwo zapalne, np. benzyna, alkohole, rozcieńczalniki organiczne, eter, toluen i ksylen, albo gazy palne, jak np. propan-butan, acetylen, wodór, zachodzi niebezpieczeństwo powstawania atmosfery wybuchowej, czyli mieszaniny substancji palnych w postaci gazów, par, mgieł lub pyłów z powietrzem, w której po wystąpieniu zapłonu, spalanie rozprzestrzenia się na całą niespaloną mieszaninę w atmosferze środowiska pracy. Gdy stężenie w powietrzu czynnika palnego przekroczy dolną granicę wybuchowości, powstaje mieszanina wybuchowa, która pod wpływem dostarczonej energii cieplnej zapala się i wybucha. Proces spalania tej mieszaniny przebiega bowiem bardzo szybko i towarzyszy mu gwałtowny wzrost ciśnienia. Prędkość powstającej podczas wybuchu fali uderzeniowej wynosi ok. 340 m/s, a w przypadku, gdy mieszanina ma wysoką tzw. turbulentność i reakcja przebiega znacznie gwałtowniej, prędkość fali uderzeniowej może osiągnąć nawet 2000 m/s. W zależności od dziedziny gospodarki, źródła zagrożeń wybuchem są różne, np:
– w przemyśle chemicznym będą to w szczególności łatwopalne gazy, ciała płynne i stałe, przekształcane i przetwarzane podczas wielu różnych procesów w tej branży, co może spowodować powstanie mieszanin wybuchowych;
– w przemyśle rafineryjnym - wszystkie węglowodory przetwarzane w rafineriach są łatwopalne i w zależności od ich temperatury zapłonu, mogą spowodować powstanie atmosfery wybuchowej nawet w temperaturze otoczenia; najbliższy obszar otaczający fabrykę przetwarzającą paliwo jest ogólnie uważany za miejsce, gdzie może pojawić się atmosfera wybuchowa;
– w inżynierii lądowej i wodnej w celu uniknięcia niekontrolowanych emisji gazu i prawdopodobnego ryzyka zapłonu są niezbędne szczegółowe uzgodnienia techniczne; ponadto trzeba pamiętać, że łatwopalne gazy z różnych źródeł mogą gromadzić się w tunelach, piwnicach ze słabą cyrkulacją powietrza, itd.;
– w przedsiębiorstwach wytwarzających pył węglowy w połączeniu z powietrzem tworzy mieszaninę wybuchową;
– w przedsiębiorstwach unieszkodliwiania odpadów oraz na składowiskach mogą pojawić się łatwopalne gazy pochodzące z reakcji zachodzących w tych odpadach, a podczas oczyszczania ścieków w oczyszczalniach powstają gazy, które mogą sprzyjać tworzeniu mieszanin wybuchowych gaz/powietrze. Ponadto przetwarzanie odpadów (recykling) może powodować zagrożenie wybuchem, np. puszek lub innych pojemników zawierających łatwopalne gazy i płyny, które nie zostały zupełnie opróżnione, a także zagrożenie pyłem papierowym lub z tworzyw sztucznych;
– przy dystrybucji gazu mieszaniny wybuchowe gaz/powietrze mogą powstać podczas uwolnienia gazu ziemnego, np. wskutek nieszczelności instalacji;
– w przemyśle drzewnym podczas obróbki drewna powstaje pył drzewny, który podobnie jak pył węglowy, sprzyja tworzeniu mieszanin wybuchowych (w szczególności w systemach wentylacyjnych oraz zbiornikach pyłu i trocin);
– przy pracach malarskich farbami olejnymi i lakierami - rozpylenie powstające na stanowiskach malowania oraz uwalniane opary rozpuszczalnika w połączeniu z powietrzem mogą spowodować atmosferę wybuchową;
– w rolniczych wytwórniach biogazu – mieszanina biogaz/powietrze jest wybuchowa i może powstać podczas nieszczelności instalacji;
– podczas obróbki mechanicznej, w szczególności szlifowania, części wytwarzanych z metali lekkich (magnez, glin) mogą powstać wybuchowe mieszanki pyłu metalu z powietrzem;
– w przemyśle spożywczym i paszowym wybuchowe pyły mogą powstać podczas transportu i składowania ziarna, mąki, cukru itp.;
– w przemyśle farmaceutycznym źródłem zagrożenia są pary alkoholi często wykorzystywanych jako rozpuszczalniki, a źródłem łatwopalnego pyłu, m.in. laktoza.
W celu zapobiegania wybuchom i zapewnienia ochrony przed ich skutkami, pracodawca ma obowiązek stosować, odpowiednie do rodzaju działalności, techniczne lub organizacyjne środki ochronne, które powinny skutecznie chronić (w podanej kolejności) przed tworzeniem się atmosfery wybuchowej, zapłonem atmosfery wybuchowej lub ograniczać szkodliwe działanie wybuchu.
Pracodawca w ustalonym przez siebie terminie, określonym w dokumencie zabezpieczenia przed wybuchem, powinien przeprowadzić systematyczny przegląd stosowanych środków ochronnych, z tym że w przypadku wystąpienia zmian mających wpływ na realizację powyższych celów bezpieczeństwa, podjęte środki powinny podlegać niezwłocznemu przeglądowi i weryfikacji. Pracodawca, dokonując kompleksowej oceny ryzyka związanego z możliwością wystąpienia w miejscach pracy atmosfery wybuchowej, powinien wziąć pod uwagę przede wszystkim:
1) prawdopodobieństwo i czas występowania atmosfery wybuchowej;
2) prawdopodobieństwo wystąpienia oraz uaktywnienia się źródeł zapłonu, w tym wyładowań elektrostatycznych;
3) eksploatowane przez pracodawcę instalacje, używane substancje i mieszaniny, zachodzące procesy i ich wzajemne oddziaływania;
4) rozmiary przewidywanych skutków wybuchu, przy czym ryzyko wybuchu musi być ocenione całościowo. Ważnymi czynnikami są przy tym używane urządzenia do wykonywania pracy, cechy charakterystyczne budynków zakładu, używane substancje, warunki pracy i procesy produkcyjne oraz ewentualne wzajemne oddziaływanie pomiędzy wymienionymi czynnikami jak również z innymi czynnikami środowiska pracy.
Przestrzenie, w których istnieje możliwość wystąpienia atmosfery wybuchowej w ilościach zagrażających bezpieczeństwu i zdrowiu, pracodawca powinien oznakować - w miejscach wstępu do tych przestrzeni - znakiem ostrzegawczym, określonym w załączniku do r.b.h.a.w. Znak ostrzegawczy informujący o możliwości wystąpienia atmosfer wybuchowych w ilościach zagrażających bezpieczeństwu i zdrowiu powinien mieć kształt trójkątny, czarne litery EX na żółtym tle z czarnym obramowaniem, przy czym żółte tło powinno stanowić co najmniej 50% powierzchni znaku.
Znak EX jest oznaczeniem informującem o wykonaniu przeciwwybuchowym danego urządzenia, wyposażenia, układu zabezpieczającego, oraz że elementy te spełniają wymagania przepisów dostosowanych do dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady nr 94/9/WE z dnia 23 marca 1994 r. w sprawie zbliżenia ustawodawstw Państw Członkowskich dotyczących urządzeń i systemów ochronnych przeznaczonych do użytku w przestrzeniach zagrożonych wybuchem (Dz. Urz. WE L 100 z 19.04.1994, s. 1 z późn. zm.). Wyroby oznakowane EX, zanim wejdą na rynek Unii Europejskiej muszą zostać oznaczone również znakiem CE.
Więcej na ten temat w Serwisie BHP.