Czym jest krajobraz kulturowy?  Zgodnie z artykułem 3 pkt. 14 i 16 ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami z dn. 23 lipca 2003 r. – krajobraz kulturowy to „ przestrzeń historycznie ukształtowana w wyniku działalności człowieka, zawierająca wytwory cywilizacji oraz elementy przyrodnicze”. Budują go obiekty zabytkowe, ich komponowane lub przypadkowe zespoły oraz zagospodarowanie obszarów pomiędzy istniejącymi i projektowanymi strukturami osadniczymi. Czynniki wpływające na rozwój krajobrazu kulturowego to :

• Warunki geograficzne
• Poziom rozwoju cywilizacyjnego
• Czynniki społeczne
• Czynniki polityczne
Jakie prawo międzynarodowe?

Kluczowe znaczenie dla ochrony krajobrazu kulturowego ma przede wszystkim przyjęta w 2002 r. we Florencji Europejska Konwencja Krajobrazowa, której sygnatariuszem jest Polska. Konwencja ta zobowiązuje m.in. do: 1) prawnego uznania krajobrazów jako podstawowego składnika otoczenia ludzkiego, wyrażenie różnorodności ich wspólnego dziedzictwa kulturalnego i naturalnego, a także jako fundamentu ich tożsamości; 2) ustanowienia i wdrożenia polityki krajobrazowej zmierzającej do ochrony krajobrazu, jego zarządzania i planowania (...); 3) ustanowienia procedur uczestnictwa opinii publicznej, władz lokalnych oraz regionalnych, a także innych osób zainteresowanych definiowaniem oraz wdrażaniem polityki krajobrazowej, opisanej powyżej; 4) wprowadzenia krajobrazu do swojej polityki planowania regionalnego i planowania miast, a także do polityki kulturalnej, środowiskowej, rolniczej, społecznej i gospodarczej, a także do każdej innej polityki mogącej mieć bezpośredni lub pośredni wpływ na krajobraz.

W omawianej Konwencji podkreśla się potrzebę zwiększenia wiedzy o walorach rodzimego krajobrazu, m.in. zobowiązując jej strony do: 1) identyfikacji krajobrazów na swoim terytorium, dokonania analizy ich cech charakterystycznych oraz sił przyczyniających się do ich transformacji, odnotowywania zmian; 2) oceny tak zidentyfikowanego krajobrazu, biorąc pod uwagę poszczególne wartości przypisane mu przez zainteresowane Strony oraz zainteresowaną populację. Wdrażanie postanowień Konwencji na terenie naszego kraju następuje poprzez ustawy:

• o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami z dn. 23 lipca 2003 r.,
• o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym z dn. 27 marca 2003 r. ,
• o ochronie przyrody z dn. 16.10.1991 r. (z późniejszymi zmianami),
• o ochronie i kształtowaniu środowiska z dn. 31 stycznia 1980 r.

Spośród wymienionych ustaw, dwie szczególnie mają znaczenie dla ochrony krajobrazu kulturowego: ustawa o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami oraz ustawa o ochronie przyrody. Ustawa o ochronie przyrody mówi, iż formę ochrony krajobrazu kulturowego stanowi park krajobrazowy. Wg art. 16, pkt. 1 „ Park krajobrazowy obejmuje obszar chroniony ze względu na wartości przyrodnicze, historyczne i kulturowe oraz walory krajobrazowe w celu zachowania, popularyzacji tych wartości w warunkach zrównoważonego rozwoju”. Natomiast ustawa o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami ochronę krajobrazu kulturowego określa w art. 6, pkt. 1 ”Ochronie i opiece podlegają, bez względu na stan zachowania zabytki nieruchome będące, w szczególności krajobrazami kulturowymi”. Dla każdego takiego zabytku określa się zakres i formę ochrony. Zabytek o znaczeniu ponadlokalnym wpisany jest do rejestru zabytków. Natomiast dobra kultury o znaczeniu lokalnym obejmuje ochroną plan miejscowy. Park kulturowy wg. w/w ustawy stanowi jedną z czterech form ochrony krajobrazu kulturowego.

Największy park kulturowy – Wojewódzki Park Kultury i Wypoczynku im. gen. Jerzego Ziętka SA zajmujący 600 ha - występuje na terenie Chorzowa i Katowic. Stanowi on jeden z największych parków miejskich Europy. W Warszawie takim przykładem jest Park Kultury w Powsinie. Obecnie mieszkańcy jednej z podwarszawskich gmin – gmina Michałowice - podjęli decyzję o utworzenie tego typu obszaru. 8 kwietnia został uchwalony zespół projektowy (pod kierunkiem p. Marty Lewin) do opracowania koncepcji Parku Kulturowego na terenie gminy.

Kiedy powstaje park kulturowy?

W momencie gdy występuje duże nasilenia wartości kulturowych w postaci licznych zabytków w rejestrze zabytków oraz wartościowych zabytków chronionych w planach miejscowych, gmina podejmuje uchwałę (po zasięgnięciu opinii wojewódzkiego konserwatora zabytków) o powołaniu parku kulturowego, która z mocy ustawy skutkuje obowiązkiem opracowania planu ochrony oraz planu miejscowego. W przypadku parku kulturowego wykraczającego poza obszar jednej gminy, ustanawiane są one wspólnie przez gminy, lub też związek gmin.

Dokument pomocniczy dotyczący parku kulturowego.

6 października 2005 r, Rada Ochrony Zabytków przy Ministrze Kultury przyjęła dokument dotyczący parku kulturowego: „Zasady tworzenia parku kulturowego, zarządzania nim oraz sporządzania planu ochrony”. Został on przekazany Wojewódzkim Konserwatorom Zabytków, z prośbą o udostępnianie jako materiału instruktażowego dla gminnych samorządów terytorialnych, autorów planów ochrony, wojewódzkich i samorządowych konserwatorów zabytków - wszystkim zainteresowanym utworzeniem parku kulturowego. Dokument składa się z trzech części. Część I obejmuje zagadnienia związane z procedurą tworzenia parku kulturowego. Część II omawia zagadnienia związane z opracowaniem i wdrażaniem planu ochrony parku kulturowego, natomiast część III poświęcona jest zarządzaniu i funkcjonowaniu parku kulturowego.

Czego dotyczy dokument ?

Część I określa cel utworzenia parku kulturowego oraz sporządzenia studium korzyści płynących z utworzenia parku kulturowego wraz z określeniem społecznych kosztów jego funkcjonowania. Wytyczna określająca przedmiot ochrony obejmuje min. analizę wnioskowanego terenu pod kątem wartości kulturowo - przyrodniczych, czy też przeprowadza wstępne konsultacje z osobami zainteresowanymi utworzeniem parku (władze państwowe – Wojewódzki konserwator zabytków, władze lokalne, właściciele i użytkownicy terenu, organizacje i stowarzyszenia). Część II obejmuje pięć etapów: 1) strukturę postępowania przy opracowaniu projektu planu ochrony parku kulturowego; 2) analizę i studia dla waloryzacji krajobrazowej i kulturowo – przyrodniczej obszaru opracowania; 3) tryb opracowania projektu planu ochrony parku; 4) opracowanie wytycznych dla aktualizacji studium uwarunkowań i dla miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego; 5) uchwalenie planu przez Radę Gminy i jego publikację. Z kolei część III poświęcona jest tematyce zarządzania parkiem kulturowym, jego organizacją i finansowaniem, realizacją planu ochrony, monitoringiem parku i jego planu ochrony oraz zasadom aktualizacji planu ochrony.

Park kulturowy – potrzebny, czy też nie ?

Park kulturowy, jako jedna z form ochrony krajobrazu kulturowego jest potrzebna i niezwykle ważna - jest on świadectwem działalności naszych przodków, stanowi symbol określający tożsamość danego miasta, regionu. Wpływa na poczucie identyfikacji mieszkańców i użytkowników z danym miejscem. Józef Stanisław Tischner, polski filozof, a przede wszystkim ksiądz, uważał iż „ Człowiek identyfikuje się z krajobrazem przez takie miejsca jak dom, świątynia, cmentarz, park...”. Powinniśmy dbać o miejsca, które stanowioną tereny o najcenniejszych walorach zachowanego dziedzictwa. Ochrona krajobrazu stanowi w tej kwestii kluczowe zagadnienie. Podejmując uchwałę o przystąpieniu do utworzenia parku kulturowego unikniemy zjawiska zaburzenia stosunków kulturowo – przyrodniczych i degradacji danego krajobrazu, a tym samym zaniku poczucia tożsamości społeczeństwa z danym miejscem.

Obszarów objętych uchwałą sporządzenia parku kulturowego powinno być jak najwięcej. A to dlaczego? Główny powód to postępująca w ostatnich latach intensywna urbanizacja wielu polskich gmin, która stanowi poważne zagrożenie dla założeń krajobrazowych. Główne źródła zagrożeń dostrzega się przede wszystkim w procesie inwestycyjnym (wprawdzie ostatnimi czasy deweloperzy budują mniej ze względu na panujący w kraju kryzys, jednak mimo tego nadal możemy mówić o boomie budowlanym). Patrząc na wizerunek gmin odnosi się wrażenie, że jedynymi wartościami jakimi obecnie kierują się władze są wartości finansowe. Nastawienie na zysk pełni podstawową rolę w zagospodarowaniu kraju. To właśnie tereny zielone, obok terenów rolnych stanowią obszar zainteresowania inwestorów i deweloperów. Co jest zjawiskiem niepokojącym. Dlatego też ochrona krajobrazu kulturowego, w tym min. park kulturowy jest niezwykle ważna i istotna. Brak obszarów tego typu może doprowadzić do stanu, gdzie obszary cenne ze względu na posiadające wartości kulturowe oraz przyrodnicze będą występowały „jak rodzynki w cieście”. Planiści nie mogą dopuścić do takiego stanu. Zachowanie i ochrona dziedzictwa kulturowego (w tym krajobraz kulturowy) - w celu budowania tożsamości połączonej z aktywizacją społeczności lokalnych oraz kreowanie turystycznych pasm przyrodniczo-kulturowych - jest niezwykle ważna o czym świadczy określenie tegoż zagadnienia za cel strategiczny Wojewódzkiego programu opieki nad zabytkami na lata 2006 - 2009. Stąd, aby uniknąć zjawiska niszczenia terenów ważnych pod względem posiadanych wartości, władze lokalne powinny podejmować uchwałę o utworzeniu parku kulturowego. Tylko w ten sposób będziemy mieć pewność, że obszary cenne dla danego krajobrazu miasta/ gminy zostaną uwzględnione - a tym samym chronione - przy sporządzaniu podstawowych dokumentów polityki lokalnej – studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego oraz planów miejscowych (zgodnie z art. 16, pkt. 6 ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami: „Dla obszarów, na których utworzono park kulturowy, sporządza się obowiązkowo miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego”).