Optyka Prokuratorii opiera się na popartym doświadczeniem przekonaniu, że interesy wierzyciela najlepiej zabezpieczają kary umowne dostosowane do realiów realizacji konkretnej umowy, adekwatne do interesów wierzyciela i skutków naruszenia umowy oraz spełniające przemyślane funkcje. Zadbanie o adekwatność kar umownych jest zaś ważne nie tylko dlatego, że umowa ma prowadzić do realizacji wspólnego przedsięwzięcia na akceptowalnych dla obu stron warunkach. Zastrzeganie kar umownych w sposób nadmiernie drobiazgowy lub nieprzemyślany to przede wszystkim droga do zmniejszenia ich efektywności. Z jednej strony zakres i wysokość zastrzeżonych kar umownych wpływa bowiem na ilość i wartość ofert, jakie może uzyskać zamawiający, co oznacza, że zastrzeżenie rażąco wygórowanych kar umownych prawdopodobnie podniesie koszty realizacji kontraktu. Z drugiej strony, nieadekwatność kary umownej najczęściej powoduje natomiast, że wykonawca szuka możliwości uniknięcia takiego obciążenia i kwestionuje zasadność naliczenia kary lub żąda jej zmiarkowania. Jaki jest wówczas bilans dla zamawiającego? Może on ponieść wyższy koszt realizacji zamówienia, a rażąco wygórowanej kary umownej i tak nie uzyskać.
Kary umowne muszą być sensowne
Równie ważna jest inna myśl przewodnia Rekomendacji: nie ma uzasadnienia pochopne miarkowanie kar umownych. Automatyzm i powierzchowność analizy w tej sferze prowadzi do wypaczenia sensu kary umownej. Kara umowna stanowi surogat odszkodowania, ale określony przez strony w sposób ryczałtowy, przy uwzględnieniu wszelkich uszczerbków dla interesów wierzyciela i innych niż kompensacyjna funkcji jakie pełni ten instrument. Mechanizm miarkowania nie może być postrzegany jako narzędzie do „zrównywania” wysokości kary umownej i szkody majątkowej jaką wierzyciel jest w stanie wykazać. Jest to spojrzenie zdecydowanie zbyt wąskie, sprzeczne z istotą kary umownej, a zwłaszcza z wyrażoną wprost w art. 484 par. 1 k.c. zasadą, że kara umowna należy się wierzycielowi w zastrzeżonej wysokości niezależnie od wysokości poniesionej szkody.
Zobacz również: Wysokie kary w przetargach coraz częściej obniżają sądy
Różne funkcje kar umownych
W podejściu Prokuratorii nie chodzi o to, że kary umowne powinny być mniej surowe niż obecnie. Zaprezentowana w Rekomendacjach optyka koncentruje się na efektywności kar umownych. Kara umowna jest zaś skutecznym zabezpieczeniem interesu wierzyciela, jeżeli z jednej strony stanowi odczuwalną dolegliwość dla dłużnika, a z drugiej - nie prowadzi do nadmiernego (nieuzasadnionego) wzbogacenia wierzyciela. Trzeba przy tym podkreślić, że taki skutek wystąpiłby dopiero wówczas, gdyby wierzyciel uzyskał wyraźnie więcej niż wynika z funkcji, jakie pełni dana kara umowna. Należy zatem wziąć pod uwagę wszelkie skutki naruszenia umowy dla wierzyciela, także te niemajątkowe lub trudne do przeliczenia na kwoty, gdyż tak powinna być rozumiana funkcja kompensacyjna. Równie ważne jest to, że kara umowna pełni najczęściej także inne funkcje, w szczególności funkcję prewencyjną i motywującą dłużnika do należytego wykonania umowy. Są one szczególnie istotne w przypadku zamówień publicznych – za daną inwestycją czy dostawą stoi bowiem bardzo często konkretny interes publiczny lub społeczny, który jest dzięki niej realizowany.
Jak realizować powyższe dyrektywy? Kluczowe jest to, by zastrzeganie kar umownych, zwłaszcza w skomplikowanych umowach, poprzedzić odpowiednim przygotowaniem, zwłaszcza analizą co do potencjalnych skutków naruszeń umowy sankcjonowanych karami. Analiza ta powinna uwzględniać m.in. wcześniejsze doświadczenia przy realizacji podobnych kontraktów. Stopień jej złożoności powinien być dostosowany do konkretnej sytuacji, przykładowo do tego, czy mamy do czynienia z typową umową (jak dostawa materiałów biurowych), czy z kontraktem realizującym specyficzne, zindywidualizowane interesy zamawiającego (np. system IT zaprojektowany dla urzędu). Jeżeli kara umowna została skalkulowana przy uwzględnieniu szerokich skutków naruszenia interesu wierzyciela (także niemajątkowych), a istotną rolę ma pełnić jej funkcja mobilizacji dłużnika do należytego, sprawnego wykonania umowy, to okoliczności te warto wprost wyrazić w umowie, przykładowo w preambule.
Oczywiste jest przy tym, że na etapie zawierania umowy nie da się precyzyjnie przewidzieć wszystkich okoliczności i skutków potencjalnego naruszenia umowy. Można jednak – kierując się doświadczeniem związanym z realizacją innych umów czy orzecznictwem sądów dotyczącym miarkowania kar umownych – uniknąć sytuacji, w których powstaną oczywiste wątpliwości co do adekwatności danej kary umownej.
Link do Rekomendacji: https://www.gov.pl/web/prokuratoria/rekomendacje-i-wzory-postanowien-umow2
Luiza Modzelewska, wiceprezes Prokuratorii Generalnej RP
-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
Linki w tekście artykułu mogą odsyłać bezpośrednio do odpowiednich dokumentów w programie LEX. Aby móc przeglądać te dokumenty, konieczne jest zalogowanie się do programu. Dostęp do treści dokumentów w programie LEX jest zależny od posiadanych licencji.