1. Charakter prawny wzorców umownych, ich moc wiążąca oraz zastosowanie w procesie budowlanym
Wzorzec umowny jest oświadczeniem woli oferenta przedstawiającym proponowane warunki umowy i może przybrać postać pisemną bądź elektroniczną.
Stosowanie wzorców przy zawieraniu umów wymaga aprobaty warunków umowy ustalonych z góry jednostronnie przez profesjonalistę, co następuje poprzez przystąpienie do zaoferowanych warunków (adhezja). Stosowanie wzorca umownego umożliwia uniknięcie indywidualnego negocjowania warunków każdej umowy i polega na włączeniu do treści umowy warunków jednostronnie zaproponowanych przez profesjonalnego wykonawcę oraz przystąpieniu do zaproponowanych warunków przez drugą stronę.
Instytucja wzorców umownych oparta jest na zasadzie swobody umów, co oznacza, iż nie posiadają one charakteru normatywnego. Źródłem mocy wiązania wzorców jest zgoda obu stron. Wzorce umowne nie mają zatem mocy obowiązującej, jaka cechuje przepisy prawne (akty normatywne), lecz źródłem ich mocy jest zgoda obu stron zawierających umowę (consensus) Poprzez wyrażenie zgody na zastosowanie zaproponowanego przez oferenta wzorca umownego następuje inkorporacja danego wzorca do treści konkretnej umowy, która kształtuje wzajemny stosunek stron.
Normatywny charakter mogą mieć natomiast w aktualnie obowiązującym stanie prawnym jedynie te warunki umów, które są wprowadzone aktem wykonawczym w ramach ustawowego upoważnienia, albo te regulaminy, które wydaje w ramach swoich kompetencji organ państwowy lub samorządowy; (orz. SN z 18 grudnia 2002 r., IV CKN 1616/00, ONSC 2004 r., nr 4, poz. 5).
Z przyjęciem, że treść wzorca, z użyciem którego zawarto umowę, jest objęta wolą obu stron, wiąże się ważna dla praktyki stosowania prawa konsekwencja w zakresie wykładni wzorców, oprzeć ją bowiem należy na badaniu zgodnego zamiaru stron oraz celu umowy. Zawieranie umów przy zastosowaniu wzorców umownych znajduje oparcie w art. 384 ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. - Kodeks cywilny (Dz. U. Nr 16, poz. 93 z późn. zm.) - dalej k.c., określającym sposób zawierania takich umów, który stanowi, iż ustalony przez jedną ze stron wzorzec umowy, w szczególności ogólne warunki umów, wzór umowy, regulamin, wiąże drugą stronę, jeżeli został jej doręczony przed zawarciem umowy.
Dla skutecznego doręczenia przez oferenta drugiej stronie wzorca umownego koniecznym jest rzeczywiste wręczenie drugiej stronie dokumentu wzorca umownego, czego nie może zastąpić np. ustna informacja o treści wzorca ani wręczenie wyciągu z treści wzorca. Jeżeli wzorzec umowny ma postać elektroniczną za równorzędne z wręczeniem tekstu na dokumencie uważane jest takie jego udostępnienie, aby druga strona mogła wzorzec przechowywać i odtwarzać w zwykłym toku czynności - bez konieczności posługiwania się specjalistycznymi urządzeniami bądź metodami. Warunkiem skuteczności zawarcia umowy w ten sposób, jest przy tym by wzorzec umowny został doręczony przed zawarciem umowy.
Wyjątkiem od zasady doręczenia wzorca umownego jest sytuacja, gdy posługiwanie się wzorcem jest w stosunkach danego rodzaju zwyczajowo przyjęte, ponieważ wówczas wiąże on także wtedy, gdy druga strona mogła się z łatwością dowiedzieć o jego treści. Nie dotyczy to umów zawieranych z udziałem konsumentów, z wyjątkiem umów powszechnie zawieranych w drobnych, bieżących sprawach życia codziennego. Za konsumenta uważa się osobę, która zawiera umowę z przedsiębiorcą w celu bezpośrednio nie związanym z działalnością gospodarczą.
Niewątpliwie umowy zawierane w toku procesu budowlanego z uwagi na ich zwykle znaczny wymiar, w tym również finansowy, nie należą do umów zawieranych w drobnych bieżących sprawach życia codziennego, zatem w odniesieniu do umów budowlanych przedstawiona powyżej regulacja odnosząca się do spraw drobnych nie znajdzie zastosowania.
Prawna regulacja problematyki dotyczącej stosowania wzorców umownych w obrocie konsumenckim, zawarta przepisach kodeksu cywilnego ma celu ochronę interesów konsumentów w taki sposób, by nie zostały im mocą wzorców umownych narzucone zobowiązania dla nich niekorzystne.
Przepisy kodeksu cywilnego stawiają wymóg dotyczący sposobu formułowania treści wzorca umownego wskazując, iż wzorzec umowy powinien być sformułowany jednoznacznie i w sposób zrozumiały. Postanowienia niejednoznaczne tłumaczy się na korzyść konsumenta.
Odnosząc się do wzorców umownych stosowanych podczas procesu budowlanego, wskazać należy ponadto, iż wzorce te zawierają takie postanowienia, które zostały uznane jako możliwe do zastosowania w wielu (ale nie we wszystkich) umowach, dlatego też powinny mieć one możliwie uniwersalny charakter. Z uwagi na to, iż konkretne przedsięwzięcie budowlane może mieć charakter odmienny od innych przedsięwzięć konieczne jest zwykle sformułowanie również szczególnych warunków umowy dostosowanych do potrzeb konkretnej sytuacji. Należy przy tym uwzględnić, iż umowy zawierane w procesie budowlanym powinny być każdorazowo dostosowane do zakresu planowanej inwestycji.
W razie zaistnienia sytuacji, w której treść postanowień umowy regulującej szczególne warunki umowy pozostawałaby w sprzeczności z wzorcem umowy - strony są związane umową. Zastosowanie w takiej sytuacji ma bowiem tzw. zasada pierwszeństwa treści umowy indywidualnie zawartej (np. w wyniku negocjacji) przed treścią wzorca stosowanego przez proferenta do takiego rodzaju umów i inkorporowanego do umowy zawartej przy użyciu tego wzorca (wyrok SN z 27 października 1992 r., I CRN 146/92, OSNCP 1993 r., nr 5, poz. 88)
Umowa zawarta pomiędzy przedsiębiorcami, którzy stosują różne wzorce umów, co w praktyce może mieć miejsce w procesie budowlanym np. w umowach o podwykonawstwo, nie obejmuje tych postanowień wzorców, które są ze sobą sprzeczne Dla zapobieżenia sytuacji, w której część postanowień, wzajemnie sprzecznych ze sobą, wzorców umownych pozbawiona byłaby mocy wiążącej, niezbędnym byłoby zatem dokonanie pomiędzy przedsiębiorcami odrębnych uzgodnień zmierzających do uzgodnienia treści odmiennie uregulowanych zagadnień.
Ogólne Warunki Umów o prace projektowe i roboty budowlane tzw. OWRI ustalane były w przeszłości zarządzeniem ministra budownictwa i gospodarki przestrzennej. W aktualnie obowiązującym stanie prawnym OWRI nie występują, i obecnie w praktyce przedsiębiorstwa zajmujące się wykonywaniem robót budowlanych na większą skalę konstruują własne wersje wzorców umownych.
(...)
Michał Behnke, Michał Gostkowski
Wzorzec umowny jest oświadczeniem woli oferenta przedstawiającym proponowane warunki umowy i może przybrać postać pisemną bądź elektroniczną.
Stosowanie wzorców przy zawieraniu umów wymaga aprobaty warunków umowy ustalonych z góry jednostronnie przez profesjonalistę, co następuje poprzez przystąpienie do zaoferowanych warunków (adhezja). Stosowanie wzorca umownego umożliwia uniknięcie indywidualnego negocjowania warunków każdej umowy i polega na włączeniu do treści umowy warunków jednostronnie zaproponowanych przez profesjonalnego wykonawcę oraz przystąpieniu do zaproponowanych warunków przez drugą stronę.
Instytucja wzorców umownych oparta jest na zasadzie swobody umów, co oznacza, iż nie posiadają one charakteru normatywnego. Źródłem mocy wiązania wzorców jest zgoda obu stron. Wzorce umowne nie mają zatem mocy obowiązującej, jaka cechuje przepisy prawne (akty normatywne), lecz źródłem ich mocy jest zgoda obu stron zawierających umowę (consensus) Poprzez wyrażenie zgody na zastosowanie zaproponowanego przez oferenta wzorca umownego następuje inkorporacja danego wzorca do treści konkretnej umowy, która kształtuje wzajemny stosunek stron.
Normatywny charakter mogą mieć natomiast w aktualnie obowiązującym stanie prawnym jedynie te warunki umów, które są wprowadzone aktem wykonawczym w ramach ustawowego upoważnienia, albo te regulaminy, które wydaje w ramach swoich kompetencji organ państwowy lub samorządowy; (orz. SN z 18 grudnia 2002 r., IV CKN 1616/00, ONSC 2004 r., nr 4, poz. 5).
Z przyjęciem, że treść wzorca, z użyciem którego zawarto umowę, jest objęta wolą obu stron, wiąże się ważna dla praktyki stosowania prawa konsekwencja w zakresie wykładni wzorców, oprzeć ją bowiem należy na badaniu zgodnego zamiaru stron oraz celu umowy. Zawieranie umów przy zastosowaniu wzorców umownych znajduje oparcie w art. 384 ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. - Kodeks cywilny (Dz. U. Nr 16, poz. 93 z późn. zm.) - dalej k.c., określającym sposób zawierania takich umów, który stanowi, iż ustalony przez jedną ze stron wzorzec umowy, w szczególności ogólne warunki umów, wzór umowy, regulamin, wiąże drugą stronę, jeżeli został jej doręczony przed zawarciem umowy.
Dla skutecznego doręczenia przez oferenta drugiej stronie wzorca umownego koniecznym jest rzeczywiste wręczenie drugiej stronie dokumentu wzorca umownego, czego nie może zastąpić np. ustna informacja o treści wzorca ani wręczenie wyciągu z treści wzorca. Jeżeli wzorzec umowny ma postać elektroniczną za równorzędne z wręczeniem tekstu na dokumencie uważane jest takie jego udostępnienie, aby druga strona mogła wzorzec przechowywać i odtwarzać w zwykłym toku czynności - bez konieczności posługiwania się specjalistycznymi urządzeniami bądź metodami. Warunkiem skuteczności zawarcia umowy w ten sposób, jest przy tym by wzorzec umowny został doręczony przed zawarciem umowy.
Wyjątkiem od zasady doręczenia wzorca umownego jest sytuacja, gdy posługiwanie się wzorcem jest w stosunkach danego rodzaju zwyczajowo przyjęte, ponieważ wówczas wiąże on także wtedy, gdy druga strona mogła się z łatwością dowiedzieć o jego treści. Nie dotyczy to umów zawieranych z udziałem konsumentów, z wyjątkiem umów powszechnie zawieranych w drobnych, bieżących sprawach życia codziennego. Za konsumenta uważa się osobę, która zawiera umowę z przedsiębiorcą w celu bezpośrednio nie związanym z działalnością gospodarczą.
Niewątpliwie umowy zawierane w toku procesu budowlanego z uwagi na ich zwykle znaczny wymiar, w tym również finansowy, nie należą do umów zawieranych w drobnych bieżących sprawach życia codziennego, zatem w odniesieniu do umów budowlanych przedstawiona powyżej regulacja odnosząca się do spraw drobnych nie znajdzie zastosowania.
Prawna regulacja problematyki dotyczącej stosowania wzorców umownych w obrocie konsumenckim, zawarta przepisach kodeksu cywilnego ma celu ochronę interesów konsumentów w taki sposób, by nie zostały im mocą wzorców umownych narzucone zobowiązania dla nich niekorzystne.
Przepisy kodeksu cywilnego stawiają wymóg dotyczący sposobu formułowania treści wzorca umownego wskazując, iż wzorzec umowy powinien być sformułowany jednoznacznie i w sposób zrozumiały. Postanowienia niejednoznaczne tłumaczy się na korzyść konsumenta.
Odnosząc się do wzorców umownych stosowanych podczas procesu budowlanego, wskazać należy ponadto, iż wzorce te zawierają takie postanowienia, które zostały uznane jako możliwe do zastosowania w wielu (ale nie we wszystkich) umowach, dlatego też powinny mieć one możliwie uniwersalny charakter. Z uwagi na to, iż konkretne przedsięwzięcie budowlane może mieć charakter odmienny od innych przedsięwzięć konieczne jest zwykle sformułowanie również szczególnych warunków umowy dostosowanych do potrzeb konkretnej sytuacji. Należy przy tym uwzględnić, iż umowy zawierane w procesie budowlanym powinny być każdorazowo dostosowane do zakresu planowanej inwestycji.
W razie zaistnienia sytuacji, w której treść postanowień umowy regulującej szczególne warunki umowy pozostawałaby w sprzeczności z wzorcem umowy - strony są związane umową. Zastosowanie w takiej sytuacji ma bowiem tzw. zasada pierwszeństwa treści umowy indywidualnie zawartej (np. w wyniku negocjacji) przed treścią wzorca stosowanego przez proferenta do takiego rodzaju umów i inkorporowanego do umowy zawartej przy użyciu tego wzorca (wyrok SN z 27 października 1992 r., I CRN 146/92, OSNCP 1993 r., nr 5, poz. 88)
Umowa zawarta pomiędzy przedsiębiorcami, którzy stosują różne wzorce umów, co w praktyce może mieć miejsce w procesie budowlanym np. w umowach o podwykonawstwo, nie obejmuje tych postanowień wzorców, które są ze sobą sprzeczne Dla zapobieżenia sytuacji, w której część postanowień, wzajemnie sprzecznych ze sobą, wzorców umownych pozbawiona byłaby mocy wiążącej, niezbędnym byłoby zatem dokonanie pomiędzy przedsiębiorcami odrębnych uzgodnień zmierzających do uzgodnienia treści odmiennie uregulowanych zagadnień.
Ogólne Warunki Umów o prace projektowe i roboty budowlane tzw. OWRI ustalane były w przeszłości zarządzeniem ministra budownictwa i gospodarki przestrzennej. W aktualnie obowiązującym stanie prawnym OWRI nie występują, i obecnie w praktyce przedsiębiorstwa zajmujące się wykonywaniem robót budowlanych na większą skalę konstruują własne wersje wzorców umownych.
(...)
Michał Behnke, Michał Gostkowski