Jakie skutki podatkowe wywołuje zatrudnienie członka rodziny?

W ramach stosunku pracy zatrudnić można niemal każdego. Pracownikiem może być zarówno osoba obca, jak i krewny czy powinowaty. Mimo że od strony prawa pracy nie ma praktycznie rzecz biorąc różnicy pomiędzy pracownikiem z i spoza rodziny pracodawcy (pracownik z rodziny może jednak zazwyczaj liczyć na bardziej godziwe wynagrodzenie), to chętnych do zatrudniania krewniaka (powinowatego) należy przestrzec przed przepisami podatkowymi i ubezpieczeniowymi.

Formy zatrudniania członka rodziny

 Zatrudnić członka rodziny można na takich samych zasadach jak inną (obcą) osobę. Podstawą takiego zatrudnienia może być zarówno stosunek pracy, jak i dowolny inny stosunek, na podstawie, którego może być świadczona praca (np. umowa zlecenia). Dopuszczalna jest także sytuacja, gdy członek rodziny świadczy pracę bezumownie (dotyczy to szczególnie osób należących do rodziny w znaczeniu ścisłym, czyli małżonków i dzieci). Członek rodziny może także założyć działalność gospodarczą i świadczyć swoje usługi w oparciu o kontrakt zawarty pomiędzy dwoma podmiotami gospodarczymi. W zależności od wyboru formy zatrudnienia powstaną odmienne skutki w zakresie danin publicznych.

Skutki ubezpieczeniowe

 

W większości przypadków członek rodziny traktowany jest przez przepisy ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (tekst jedn.: Dz. U. z 2009 r. Nr 205, poz. 1585 z późn. zm.), tak jak inny ubezpieczony. Wyjątkiem są jedynie pracownicy, którzy spełniają warunki przewidziane dla osób współpracujących z prowadzącymi pozarolniczą działalność (w tym gospodarczą) oraz ze zleceniobiorcami (w tym osobami, które zawarły umowę agencyjną). Przez osoby współpracujące ustawa rozumie małżonka, dzieci własne, dzieci drugiego małżonka i dzieci przysposobione, rodziców, macochę i ojczyma oraz osoby przysposabiające, jeżeli pozostają z prowadzącym pozarolniczą działalność lub zleceniobiorcą we wspólnym gospodarstwie domowym i współpracują przy prowadzeniu tej działalności lub wykonywaniu umowy agencyjnej lub umowy zlecenia; nie dotyczy to osób, z którymi została zawarta umowa o pracę w celu przygotowania zawodowego. Jeżeli więc pracownik spełni te warunki (osobą współpracującą będzie także członek rodziny spełniający powyższe warunki, pomagający przy prowadzeniu pozarolniczej działalności w sposób bezumowny) na użytek ubezpieczeń traktowany będzie nie jak pracownik, a jak osoba współpracująca. Ze względu na fakt, iż będzie tak tylko na użytek ubezpieczeń, podatek dochodowy należy od takiego pracownika odprowadzić jednak na zasadach ogólnych (tak jak od innych pracowników). Powstanie, więc swoisty dualizm – składki ubezpieczeniowe odprowadzane będą na zasadach zbliżonych do osób prowadzących działalność gospodarczą (z tym, że osoby współpracujące z prowadzącymi pozarolniczą działalność nie finansują składek na swoje ubezpieczenia – robią to osoby, z którymi one współpracują), a podatki odprowadzane są jak w przypadku pracowników.

 Przykład

Syn zatrudniony jest w przedsiębiorstwie ojca. Ojciec opłaca składki na ubezpieczenia społeczne i powszechne ubezpieczenie zdrowotne syna w wysokości analogicznej do swoich, gdyż jest on osobą współpracującą, ale podatek dochodowy odprowadza tak jak w przypadku innych pracowników.

 Podatek dochodowy

 Zatrudnienie członka rodziny wywołuje odmienne skutki od zatrudniania innej osoby, ale tylko dla pracodawcy – od strony osoby zatrudnianej nie ma praktycznie rzecz biorąc żadnych odmienności. Zgodnie, bowiem z art. 22g ust. 1 pkt 2 oraz ust. 4 u.p.d.o.f., ustalając wartość początkową środków trwałych bierze się pod uwagę – w razie wytworzenia danego składnika majątkowego we własnym zakresie – koszt jego wytworzenia. Za koszt ten uważa się:

1) wartość, w cenie nabycia, zużytych do wytworzenia środków trwałych rzeczowych składników majątku i wykorzystanych usług obcych,

2) koszty wynagrodzeń za prace wraz z pochodnymi,

3) inne koszty dające się zaliczyć do wartości wytworzonych środków trwałych (np. opłaty administracyjne).

Ustawodawca stanął jednak na stanowisku, iż do kosztu wytworzenia nie zalicza się wartości własnej pracy podatnika, jego małżonka i małoletnich dzieci, kosztów ogólnych zarządu, kosztów sprzedaży oraz pozostałych kosztów operacyjnych i kosztów operacji finansowych, w szczególności odsetek od pożyczek (kredytów) i prowizji, z wyłączeniem odsetek i prowizji naliczonych do dnia przekazania środka trwałego do używania. Z zapisu art. 22g ust. 4 u.p.d.o.f. można wyprowadzić wniosek (stosując wnioskowanie z przeciwieństwa), iż do kosztu tego zaliczyć można wartość pracy pełnoletnich dzieci oraz innych członków rodziny pracodawcy (z wyłączeniem małżonka). Zważywszy na fakt, iż ani spółka cywilna, ani handlowe spółki osobowe nie są podatnikami podatku dochodowego, a zamiast nich podatnikami są wspólnicy tych spółek – zasada powyższa dotyczyć będzie także małżonków i małoletnich dzieci wspólników tych spółek.

Jednocześnie w art. 23 ust. 1 pkt 10 u.p.d.o.f. przewidziano, iż do kosztów uzyskania przychodów nie można zaliczać wartości własnej pracy podatnika, jego małżonka i małoletnich dzieci, a w przypadku prowadzenia działalności w formie spółki cywilnej lub osobowej spółki handlowej – także małżonków i małoletnich dzieci wspólników. Obowiązuje tu, więc analogiczna zasada jak przy ustalaniu wartości początkowej środków trwałych wytworzonych we własnym zakresie.

Przykład

Trzej wspólnicy – Robert, Piotr i Maciej wspólnie prowadzą działalność gospodarczą w formie spółki jawnej. W spółce tej jest zatrudniona żona Roberta, brat Piotra oraz dorosły syn Macieja. Wynagrodzenie żony Roberta nie może być uznane za koszt uzyskania przychodów ze spółki. Wynagrodzenie członków rodzin pozostałych wspólników może natomiast być bez problemu zaliczone do kosztów uzyskania.

Fakt, iż ustawa określa jedynie, iż do kosztów, czy wartości początkowej nie można zaliczać wartości pracy, bez podania podstawy, na której jest ona wykonywana powoduje, iż ograniczenia powyższe należy stosować zarówno w przypadku zatrudnienia w ramach stosunku pracy, jak i w ramach stosunków cywilnoprawnych.

Zasada powyższa nie znajduje zastosowania w przypadku zakupu od małżonka (małoletnich dzieci) rzeczy lub praw majątkowych, a także w przypadku, gdy małżonek prowadzi działalność gospodarczą. Jest on wtedy odrębnym podmiotem gospodarczym, a więc wartość wystawionych przez niego faktur (rachunków) można zaliczać do kosztów uzyskania przychodów.

Warto także podkreślić, iż powyższe ograniczenia dotyczą małżonków, a nie konkubentów. W przypadku zatrudnienia osób pozostających z zatrudniającym w faktycznym pożyciu, wartość pracy tych osób stanowi koszt uzyskania przychodu. Ze względów podatkowych bardziej opłacalne mogą być, zatem nieformalne związki – patrz również komentarz: Antyrodzinność podatku dochodowego.

Brak możliwości zaliczenia wartości pracy małżonka czy małoletnich dzieci do kosztów uzyskania przychodów nie likwiduje obowiązków pracodawcy jako płatnika.

Jednocześnie należy zauważyć, iż dla celów podatku dochodowego od osób fizycznych wynagrodzenia wypłacane przez podatnika małżonkowi lub jego małoletnim dzieciom – w myśl art. 23 ust. 1 pkt 10 u.p.d.o.f. – nie stanowią kosztu uzyskania przychodu.

Stosowanie tej zasady jest niezależne od formy prawnej świadczenia pracy, tj. na podstawie umowy o pracę czy na zlecenie.

Jeżeli jeden z małżonków będzie otrzymywał wynagrodzenia ze stosunku pracy, to przy wypłacie wynagrodzenia płatnik będzie obowiązany – zgodnie z art. 32 i art. 38 u.p.d.o.f. – obliczyć i pobrać zaliczkę na podatek dochodowy i przekazać ją w terminie do 20. dnia miesiąca następującego po miesiącu, w którym pobrano zaliczki na rachunek urzędu skarbowego właściwego wg siedziby płatnika.

Odpowiednio przy wypłatach z tytułu umowy zlecenia lub o dzieło płatnik musi potrącić podatek i odprowadzić go na rachunek urzędu skarbowego w terminie do 20. dnia następnego miesiąca po dokonaniu wypłaty. Zapłata podatku od tych wynagrodzeń nie oznacza jednak uznania ich za koszty uzyskania przychodu.

Po upływie roku podatkowego podatnik obowiązany będzie złożyć zeznanie o wysokości osiągniętego dochodu w roku podatkowym wg ustalonego wzoru w terminie do dnia 30 kwietnia następnego roku.

Z powyższego wynika nader istotny wniosek: jeżeli członek rodziny zatrudniony zostanie na podstawie umowy o pracę lub umowy cywilnoprawnej, to bez względu na to, czy jego wynagrodzenie stanowi koszt uzyskania przychodu, czy też nie, pracodawca powinien rozliczać go jako płatnik. Powoduje to, iż np. w przypadku małżonków, którzy mogą rozliczyć się wspólnie, bardziej opłacalne może być, gdy nie będą siebie zatrudniać – odpadnie im wtedy sporo formalności, a na koniec roku będą mogli obniżyć wspólne zobowiązanie majątkowe (pod warunkiem, że jedno z nich nie uzyskuje dochodów lub jego dochody mieszczą się w innym progu podatkowym niż drugiego małżonka).