Prawa pacjenta w zakresie diagnostyki laboratoryjnej

Prawa pacjenta należą do standardów prawnych i etycznych wykonywania zawodów medycznych, w tym także zawodu diagnosty laboratoryjnego, a także do podstawowych obowiązków wszystkich podmiotów wykonujących działalność leczniczą, w tym laboratoriów medycznych. Przedmiotem analizy jest przedstawienie najważniejszych praw pacjenta w medycznym laboratorium diagnostycznym.

1. Wprowadzenie

W żadnym akcie prawnym w Polsce nie znajdziemy definicji praw pacjenta, a jedynie wymienione są ich rodzaje oraz uregulowana treść przedmiotowa. Przyjmowano przed wejściem w życie nowej ustawy o prawach pacjenta, że prawa pacjenta to zespół uprawnień przysługujących człowiekowi z tytułu korzystania ze świadczeń zdrowotnych 1 . Definicję powyższą również obecnie należy uznać za aktualną, gdyż ustawa z dnia 6 listopada 2008 r. o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta – dalej u.p.p. – definiuje tylko pojęcie pacjenta. Zgodnie z powyższą ustawą, za pacjenta uważać należy osobę zwracającą się o udzielenie świadczeń zdrowotnych lub korzystającą ze świadczeń zdrowotnych udzielanych przez podmiot udzielający świadczeń zdrowotnych lub osobę wykonującą zawód medyczny. Pacjentem jest każda osoba korzystająca ze świadczeń zdrowotnych zarówno odpłatnie, za częściową odpłatnością, jak i nieodpłatnie. Pojęcia „pacjent” nie należy też utożsamiać wyłącznie z pojęciem ubezpieczonego w rozumieniu ustawy z dnia 27 sierpnia 2004 r. o świadczeniach opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych – dalej u.ś.o.z. Prawa pacjenta związane są bezpośrednio z korzystaniem ze świadczeń zdrowotnych. Definicja świadczeń zdrowotnych zawarta jest obecnie w ustawie z dnia 15 kwietnia 2011 r. o działalności leczniczej – dalej u.dz.l. Zgodnie z art. 3 u.dz.l., działalność lecznicza polega na udzielaniu świadczeń zdrowotnych. Świadczenia te mogą być udzielane za pośrednictwem systemów teleinformatycznych lub systemów łączności. Natomiast art. 2 ust. 1 pkt 10 u.dz.l. stanowi, że świadczenia zdrowotne są to działania służące zachowaniu, ratowaniu, przywracaniu lub poprawie zdrowia oraz inne działania medyczne wynikające z procesu leczenia lub przepisów odrębnych regulujących zasady ich wykonywania. Ustawa o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta stanowi obecnie podstawowe źródło normatywne najważniejszych praw pacjenta. Ustawa o prawach pacjenta określa prawa pacjenta, zasady udostępniania dokumentacji medycznej oraz obowiązki podmiotów udzielających świadczeń zdrowotnych związane z prawami pacjenta. Poza wyżej wskazaną ustawą, problematyka praw pacjenta uregulowana jest także w wielu innych ustawach, a w szczególności w ustawie z dnia 5 grudnia 1996 r. o zawodach lekarza i lekarza dentysty – dalej u.z.l.l.d. Do najważniejszych powszechnych (tj. przysługujących każdemu pacjentowi i w każdym podmiocie leczniczym) praw pacjenta należą i są uregulowane bezpośrednio w ustawie o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta:

a) prawo do informacji;

b) prawo do wyrażania zgody na świadczenia zdrowotne;

c) prawo do poszanowania intymności i godności pacjenta.

Pacjentom polskim przysługują prawa powszechne (tj. niezależne od rodzaju świadczenia i podmiotu leczniczego), takie jak wyżej wymienione oraz prawa specyficzne związane z rodzajem świadczenia lub rodzajem podmiotu leczniczego (miejscem udzielania świadczenia). Do kategorii specyficznych praw pacjenta należą m.in. prawa pacjenta korzystającego ze świadczeń zdrowotnych w zakresie diagnostyki laboratoryjnej (czyli prawa pacjenta w medycznym laboratorium diagnostycznym). Medyczne laboratorium diagnostyczne, wykonuje badania in vitro materiału biologicznego. Powyższe specyficzne prawa określone są przede wszystkim w ustawie z dnia 27 lipca 2001 r. o diagnostyce laboratoryjnej – dalej u.d.l. Prawa te stanowią warunki ustawowe wykonywania zawodu diagnosty laboratoryjnego. Ponadto można wyodrębnić jeszcze jedną kategorię szczegółowych praw pacjenta związanych z diagnostyką laboratoryjną – prawa pacjentów ubezpieczonych w Narodowym Funduszu Zdrowia (do świadczeń diagnostycznych). Zgodnie z art. 32 u.ś.o.z., świadczeniobiorca ma prawo do świadczeń z zakresu badań diagnostycznych, w tym medycznej diagnostyki laboratoryjnej, wykonywanych na podstawie skierowania lekarza ubezpieczenia zdrowotnego, felczera ubezpieczenia zdrowotnego lub skierowania pielęgniarki lub położnej, o których mowa w art. 15a ust. 6 ustawy z dnia 15 lipca 2011 r. o zawodach pielęgniarki i położnej (Dz. U. Nr 174, poz. 1039, z późn. zm.), będącej pielęgniarką ubezpieczenia zdrowotnego lub położną ubezpieczenia zdrowotnego. Świadczeniobiorca ma na mocy tego przepisu prawo do korzystania z badań diagnostycznych, w zakresie których mieszczą się również badania analityczne (np. badania biochemiczne krwi). Badania diagnostyczne przysługują świadczeniobiorcy wyłącznie na podstawie skierowania lekarza ubezpieczenia zdrowotnego (również felczera o tym statusie oraz pielęgniarki lub położnej), ale nie ma on prawa do wyboru pracowni diagnostycznej (w praktyce badanie wykonuje się tam, gdzie ma podpisaną umowę placówka kierująca). Skierowanie od odpowiedniego lekarza i w granicach jego kompetencji jest warunkiem koniecznym do powstania prawa ubezpieczonego do sfinansowania badań laboratoryjnych ze środków publicznych (czyli możliwości nieodpłatnego wykonania badań).

Przykład 1

Ubezpieczony pacjent przychodzi do laboratorium ze skierowaniem od lekarza rodzinnego na badanie krwi nieobjęte wykazem uprawnień lekarza podstawowej opieki zdrowotnej. W takiej sytuacji należy poinformować pacjenta o odpłatności badania jako nienależnego ze środków publicznych. Jeżeli w tej sytuacji skierowanie będzie od lekarza specjalisty (np. hematologa), badanie należy pacjentowi wykonać nieodpłatnie.

Szczegółowy zakres uprawnień ubezpieczonego pacjenta w zakresie analityki medycznej pozostaje poza zakresem niniejszej analizy.

Diagnostyka laboratoryjna dla pacjentów stanowi rodzaj świadczenia zdrowotnego, a w szerszym ujęciu działalności leczniczej, powinna być wykonywana m.in. na podstawie ustawy o działalności leczniczej. Zgodnie z powyższą ustawą, działalność lecznicza, w rodzaju ambulatoryjne świadczenia zdrowotne, może obejmować także udzielanie świadczeń zdrowotnych, które obejmują swoim zakresem badania diagnostyczne wykonywane w celu rozpoznania stanu zdrowia i ustalenia dalszego postępowania leczniczego. Ambulatoryjnych świadczeń zdrowotnych udziela się w ambulatorium (przychodni, poradni, ośrodku zdrowia, lecznicy lub ambulatorium z izbą chorych), a także zakładzie badań diagnostycznych i medycznym laboratorium diagnostycznym. Zgodnie z art. 17 u.d.l., laboratorium jest przedsiębiorstwem podmiotu leczniczego w rozumieniu przepisów ustawy o działalności leczniczej. Laboratorium może być także jednostką organizacyjną przedsiębiorstwa podmiotu leczniczego, instytutu badawczego albo uczelni medycznej. Badania laboratoryjne pełnią w nowoczesnej medycynie bardzo ważna rolę. Znajdują zastosowanie nie tylko w diagnostyce chorób, ale również w kontroli ich przebiegu i metodach leczenia.

Pobieranie materiału do badań od pacjenta jest tą sferą działalności laboratorium, w której z jednej strony, najbardziej istotne jest przestrzeganie praw pacjenta, a z drugiej, najczęściej się one „spotykane”. Szczególne znaczenie dla powyższej sfery ma pobieranie krwi (żylnej i włośniczkowej) jako podstawowego materiału biologicznego wykorzystywanego w analityce medycznej. Szczegółowo pobieranie materiału od pacjenta do badań reguluje rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 3 listopada 2004 r. w sprawie wykazu zabiegów i czynności polegających na pobraniu od pacjenta materiału do badań laboratoryjnych. Z powyższych przepisów można dekodować specyficzne dla laboratorium ogólne prawo pacjenta do pobierania materiału biologicznego przez uprawniony i wykwalifikowany personel medyczny. Pobrania każdego możliwego rodzaju materiału niezbędnego do wykonania badania laboratoryjnego może dokonać tylko osoba posiadająca prawo wykonywania zawodu lekarza i specjalizację w dziedzinie przydatnej do wykonywania czynności diagnostyki laboratoryjnej. Natomiast diagności i analitycy medyczni mogą pobierać legalnie od pacjenta tylko ściśle określony prawem materiał diagnostyczny (krew żylną, krew włośniczkową, wymazy itd.).

2.Prawo pacjenta do informacji

Każdy pacjent w laboratorium medycznym ma prawo do informacji. W ramach prawa pacjenta do informacji należy wyróżnić trzy jego uprawnienia, tj.:

1. prawo do informacji o świadczeniach udzielanych przez laboratorium;

2. prawo do informacji o prawach pacjenta;

3. prawo do informacji o swoim stanie zdrowia.

Zależnie od tego, czy laboratorium ma charakter samodzielny, czy stanowi cześć struktury podmiotu leczniczego (jego jednostkę organizacyjną), różnie będzie się w praktyce rozkładać realizacja tych praw, ale wszystkie one muszą być zrealizowane.

Za jedną z najważniejszych w każdym podmiocie leczniczym należy uznać informację o rodzaju/zakresie udzielanych świadczeń. Podawanie zakresu świadczeń przez podmiot leczniczy to, z jednej strony, wymóg rynkowy związany w dużym stopniu z orientacją marketingową, a z drugiej strony, konieczność realizacji dyspozycji art. 12 u.p.p. Pacjent ma bowiem, w świetle art. 12 u.p.p., prawo do informacji o rodzaju i zakresie świadczeń zdrowotnych udzielanych przez podmiot udzielający świadczeń zdrowotnych, w tym o profilaktycznych programach zdrowotnych finansowanych ze środków publicznych, realizowanych przez ten podmiot (np. programy wczesnego wykrywania chorób takich jak rak szyjki macicy finansowane przez NFZ). Podmiot leczniczy powinien udostępnić informację o rodzaju i zakresie udzielanych świadczeń zdrowotnych w formie pisemnej, poprzez umieszczenie jej w swoim lokalu, w miejscu ogólnodostępnym. Laboratorium powinno udostępnić wykaz robionych analiz (badań) na tablicy informacyjnej (np. na korytarzu, w poczekalni) oraz na recepcji, a dodatkowo może także umieścić go na stronie WWW podmiotu leczniczego.

Przykład 2

Przykład tablicy informacyjnej ogólnej: Medyczne laboratorium diagnostyczne Labo oferuje badania z zakresu:

-alergologii;

-biochemii;

-hematologii;

-immunodiagnostyki;

-mikrobiologii;

-serologii;

-parazytologii.

Ponadto wskazane jest udostępnienie pacjentom też informacji bardziej szczegółowej (tj. obejmującej poszczególne rodzaje badań np. hematologia: morfologia, OB. itd., czy też serologia: grupa krwi, POC), który to wykaz można połączyć z ich cennikiem (morfologia – 7 zł).

Poza prawem do informacji o rodzajach badań wykonywanych w laboratorium, pacjent powinien być też poinformowany o swoich prawach. Zgodnie z art. 11 u.p.p., ma prawo do informacji o prawach pacjenta określonych w powyższej ustawie oraz w przepisach odrębnych (np. ustawie o diagnostyce laboratoryjnej), uwzględniającej ograniczenia tych praw określone w tych przepisach. Podmiot leczniczy powinien udostępnić informację o ustawowych prawach pacjenta w formie pisemnej, poprzez umieszczenie jej w swoim lokalu, w miejscu ogólnodostępnym (np. na recepcji). Laboratorium może dodatkowo umieścić taką informację także na swojej stronie internetowej. W praktyce będzie to zazwyczaj tablica lub gablota przed gabinetem albo na recepcji, na której umieszcza się wykaz praw (obejmujący przede wszystkim prawa określone w ustawie o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta, np. do informacji do wyrażania zgody itd.). Bardzo często wywiesza się w podmiocie leczniczym bezpośrednio tekst ustawy o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta lub wyciąg z tej ustawy. Poza przepisami normującymi ustawowe prawa pacjenta, należy upublicznić też informację o możliwości składania skarg (w tym do Rzecznika Praw Pacjenta, a także do kierownika laboratorium/przychodni).

Przykład 3

Przykładowa informacja o skardze do kierownika laboratorium:

Kierownik laboratorium mgr Jan Kowalski

przyjmuje pacjentów osobiście w sprawach skarg i wniosków w pokoju nr 2

w każdy wtorek od 10.00 do 11.00

w każdy piątek od 15.00 do 16.00.

Ponadto skargi w formie pisemnej można składać codziennie w godzinach pracy laboratorium na recepcji.

Artykuł 9 ust. 1 u.p.p. statuuje ogólne prawo pacjenta do informacji o swoim stanie zdrowia, a następnie określa treść przedmiotową powyższego prawa. Zgodnie z ustawą o prawach pacjenta, pacjent lub jego ustawowy przedstawiciel mają prawo do uzyskania od lekarza przystępnej informacji o stanie zdrowia pacjenta, rozpoznaniu, proponowanych oraz możliwych metodach diagnostycznych i leczniczych, dających się przewidzieć następstwach ich zastosowania albo zaniechania, wynikach leczenia oraz rokowaniu.

Przykład 4

Proponuję panu wydanie skierowania na pobranie wymazu z gardła celem ustalenia..., a także przeprowadzenie badań biochemicznych w postaci... Powyższe badania polegają na... (np. pobraniu krwi żylnej) i mogą wywołać skutki w postaci...

Poza ustawą o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta, prawo pacjenta do informacji o stanie zdrowia jest uregulowane od lat w ustawie o zawodach lekarza i lekarza dentysty (art. 31). Artykuł 31 u.z.l.l.d. ustanawia stosunkowo szeroki i zbieżny z ustawą o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta zakres obowiązku informacyjnego. W rezultacie lekarz ma obowiązek przekazać swojemu pacjentowi informację o:

a) stanie zdrowia;

b) rozpoznaniu (postawionej diagnozie);

c) metodach diagnostycznych (np. pobranie materiału diagnostycznego i jego analiza);

d) metodach leczniczych (sposobach leczenia);

e) przewidywalnych następstwach zastosowania lub zaniechania wskazanych metod diagnostycznych i leczniczych;

f) wynikach leczenia;

g) rokowaniu.

Pacjent ma prawo do aktywnego udziału w procesie decyzyjnym w przedmiocie jego leczenia i dlatego wymaga się od lekarza przedstawienia mu pełnej informacji pozwalającej na podjęcie wyboru, w tym wyboru metody diagnostycznej. Podmiotem zobowiązanym do udzielania informacji o stanie zdrowia pacjenta jest lekarz, natomiast uprawnionym w zasadzie tylko pacjent lub jego przedstawiciel ustawowy (gdy pacjent jest małoletni lub ubezwłasnowolniony), a także dodatkowo pacjent małoletni, który ukończył lat 16, a nie ukończył jeszcze 18 lat (wtedy należy udzielić dwóch informacji, np. siedemnastolatkowi i jego matce). Inne osoby poza pacjentem mogą uzyskać informację o jego stanie zdrowia tylko wtedy, gdy pacjent lub jego przedstawiciel ustawowy wyrazi na to zgodę. Informacja adresowana do pacjenta (przedstawiciela ustawowego) musi być przede wszystkim przystępna, a więc zrozumiała dla adresata. Zasadniczo informacja może być udzielona pacjentowi w dowolnej formie, jednakże najczęściej będzie to forma ustna. Ustawa o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta w art. 9 ust. 4 stanowi, że pacjent ma prawo żądać, aby lekarz nie udzielił mu informacji (należy w praktyce takie żądanie wpisać do dokumentacji), a ponadto w art. 9 ust. 5 wprowadza nowe uprawnienie pacjenta – prawo ustosunkowania się do uzyskanej informacji. Bowiem zgodnie z powyższym artykułem, po uzyskaniu informacji pacjent ma prawo przedstawić lekarzowi swoje zdanie w tym zakresie.

3.Prawo do wyrażania zgody na świadczenie zdrowotne w zakresie diagnostyki laboratoryjnej

Uprawnienie do wyrażania zgody na świadczenia zdrowotne wynika z prawa do samostanowienia pacjenta. Podstawowa regulacja o charakterze ogólnym, mówiąca o tym, że pacjent ma prawo do wyrażenia zgody lub odmowy na udzielenie określonych świadczeń, znajduje się w rozdziale 5 u.p.p. Zgodnie z dyspozycją art. 32 u.z.l.l.d., lekarz może przeprowadzić badanie lub udzielić innych świadczeń zdrowotnych (np. diagnostycznych) tylko na podstawie wyrażonej zgody. Wyjątkiem od tej zasady są tylko sytuacje szczególne, określone w ustawie o zawodzie lekarza (jeżeli pacjent wymaga niezwłocznej pomocy lekarskiej, a ze względu na stan zdrowia lub wiek nie może wyrazić zgody i nie ma możliwości porozumienia się z jego przedstawicielem ustawowym oraz tzw. rozszerzenie pola operacyjnego). Poza przypadkami uregulowanymi w ustawie o zawodach lekarza i lekarza dentysty (np. gdy pacjent jest nieprzytomny lub nie można porozumieć się z przedstawicielem ustawowym dziecka, a konieczna jest pomoc lekarska), udzielanie świadczeń zdrowotnych bez zgody pacjenta, a nawet wbrew jego woli, dopuszczalne jest w sytuacji tzw. przymusowego leczenia (w szczególności chodzi o sytuacje związane z chorobami zakaźnymi, np. badania sanitarno-epidemiologiczne, a także z postępowaniem karnym). Przykładowo, od pacjenta mającego status podejrzanego lub oskarżonego, nawet wbrew jego woli diagnosta może pobrać krew do analizy.

Zgodnie ze znowelizowanym art. 22 u.d.l., diagnosta laboratoryjny może przeprowadzić zabiegi i czynności diagnostyki laboratoryjnej po wyrażeniu przez pacjenta albo przedstawiciela ustawowego lub opiekuna faktycznego zgody na zasadach określonych w ustawie o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta. Jednakże zgoda, o której mowa w art. 22, nie jest wymagana w przypadku wykonywania przez diagnostę laboratoryjnego zabiegów i czynności diagnostyki laboratoryjnej, przeprowadzanych na zlecenie lekarskie. Jeśli na przykład pacjent przychodzi do laboratorium w przychodni ze skierowaniem od lekarza kardiologa na badanie lipidogram, w tej sytuacji diagnosta nie musi go pytać o zgodę o to konkretne świadczenie zdrowotne.

Zgodnie z art. 16 u.p.p., pacjent ma prawo do wyrażenia zgody na udzielenie określonych świadczeń zdrowotnych lub odmowy takiej zgody, po uzyskaniu odpowiedniej (o zakresie uregulowanym ustawowo, a wyżej opisanym) informacji. Zgodnie z przyjętymi standardami prawnymi, o skuteczności zgody decydują dwie podstawowe przesłanki, tj. „świadomość” i „swoboda” wyrażenia zgody. Zgoda świadoma to zgoda poinformowana. Zgoda świadoma to tylko taka, która została poprzedzona informacją (np. o skutkach nakłucia, pobrania wymazu). Warunkiem prawnej skuteczności zgody pacjenta jest także wyrażenie jej w odpowiedniej, prawem przewidzianej formie i przez uprawniony do tego podmiot. W prawie medycznym należy generalnie wyodrębnić pod względem formy dwa rodzaje zgody na świadczenia zdrowotne, tj. zwykłą oraz szczególną. Zgoda zwykła może występować w formie ustnej lub dorozumianej (tzw. konkludentnej). Zgoda oraz sprzeciw mogą być wyrażone ustnie (pacjent lub/i jego przedstawiciel mówią: wyrażam zgodę np. na pobranie krwi z żyły łokciowej/pobranie wymazu z nosa... lub wygłaszają równoznaczny zwrot) albo poprzez takie zachowanie uprawnionych osób, które w sposób niebudzący wątpliwości wskazuje na wolę poddania się proponowanym przez lekarza czynnościom albo brak takiej woli (tzw. czynności konkludentne). Forma zwykła jest najczęściej spotykana w praktyce i polega na wyrażeniu zgody ustnie lub w sposób dorozumiany (tzw. zgoda konkludentna, np. przyjście do gabinetu i przedstawienie skierowania). Forma zwykła jest wystarczająca, gdy ustawa nie żąda wyraźnie udzielenia zgody w formie szczególnej. Zgoda na poszczególne świadczenie zdrowotne powinna być zasadniczo wyrażana przez samego pacjenta, jeżeli jest on pełnoletni i nieubezwłasnowolniony oraz zdolny do świadomego wyrażenia zgody. Kto jest osobą pełnoletnią według polskiego prawa? Zgodnie z art. 10 § 1 ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny, pełnoletnim jest, kto ukończył lat osiemnaście. Ponadto przez zawarcie małżeństwa małoletni uzyskuje pełnoletność. W praktyce taka „przedwczesna” pełnoletność dotyczy kobiet, które po ukończeniu lat 16, a przed ukończeniem lat 18, zawarły związek małżeński (jest to możliwe wyłącznie po uzyskaniu zezwolenia sądu). Jeżeli pacjent jest małoletni, całkowicie ubezwłasnowolniony lub niezdolny do świadomego wyrażania zgody, to wówczas wymaga się zgody zastępczej (przedstawiciela ustawowego lub sądu opiekuńczego), bądź zgody podwójnej – kumulatywnej (gdy pacjent ukończył 16 lat, a nie ukończył 18), tj. pacjenta i jego przedstawiciela ustawowego. Za osoby małoletnie oraz ubezwłasnowolnione wykonują czynności prawne, w tym także udzielają zgody na świadczenia zdrowotne, generalnie tzw. przedstawiciele ustawowi. Należy wyróżnić dwie kategorie przedstawicieli ustawowych, tj.:

1. rodziców (reprezentują interesy biologicznych i przysposobionych dzieci pod warunkiem, że ich władza rodzicielska nie doznała ograniczeń np. pozbawienie orzeczeniem sądu);

2. opiekunów prawnych (reprezentują interesy sierot i dzieci niepodlegających władzy rodzicielskiej).

W przypadku braku przedstawiciela ustawowego prawo do wyrażania zgody, ale tylko w odniesieniu do badania, może wykonać także opiekun faktyczny. Opiekunem faktycznym jest w świetle prawa osoba sprawującą, bez obowiązku ustawowego, stałą opiekę nad pacjentem, który ze względu na wiek, stan zdrowia albo stan psychiczny opieki takiej wymaga (np. babcia opiekująca się wnukiem pod nieobecność rodziców, ciocia u której siedmiolatek jest na wakacjach itp.). Pacjent małoletni, który ukończył 16 lat, osoba ubezwłasnowolniona albo pacjent chory psychicznie lub upośledzony umysłowo, lecz dysponujący dostatecznym rozeznaniem, ma prawo do wyrażenia sprzeciwu co do udzielenia świadczenia zdrowotnego, pomimo zgody przedstawiciela ustawowego lub opiekuna faktycznego. W takim przypadku wymagane jest zezwolenie sądu opiekuńczego. Zgoda oraz sprzeciw mogą być wyrażone ustnie albo poprzez takie zachowanie osób wymienionych w omawianych przepisach, które w sposób niebudzący wątpliwości wskazuje na wolę poddania się proponowanym czynnościom albo brak takiej woli (tzw. czynności konkludentne). W przypadku albo zastosowania metody leczenia lub diagnostyki, stwarzających podwyższone ryzyko dla pacjenta, zgodę, wyraża się w formie pisemnej (np. podpisuje „gotową” formułkę). W przypadku diagnostyki (zdaniem Autorki), bezwzględnie zgody pisemnej, z uwagi na podwyższone ryzyko dla pacjenta, wymaga nakłucie lędźwiowe (pobranie do badań płynu mózgowo-rdzeniowego). Tak samo zresztą jak wymaga ono dokładnej informacji o możliwych powikłaniach (np. krwawienie itd.).

Zgodnie z art. 26 u.d.l., wykonywanie zabiegów i czynności diagnostyki laboratoryjnej bez zgody pacjenta jest dopuszczalne, jeżeli konieczne jest niezwłoczne przeprowadzenie badań diagnostycznych, a ze względu na stan zdrowia (np. pacjent nieprzytomny) lub wiek (np. małoletni) pacjent ten nie może wyrazić zgody, a nie ma możliwości porozumienia się z jego przedstawicielem ustawowym lub opiekunem faktycznym. Decyzję o podjęciu powyższych zabiegów i czynności diagnostyki laboratoryjnej diagnosta laboratoryjny podejmuje na pisemne zlecenie lekarza leczącego pacjenta, odnotowane w dokumentacji medycznej pacjenta.

Przykład 5

Do szpitala przywieziono z wypadku 12-letnie nieprzytomne dziecko o nieustalonej tożsamości (lub z którego opiekunami nie można się porozumieć), które wymaga natychmiastowej operacji z uwagi na uraz głowy – w takiej sytuacji możliwe jest pobranie np. krwi przez diagnostę po uprzednim otrzymaniu pisemnego zlecenia od lekarza. Do podejmowania czynności w zakresie diagnostyki laboratoryjnej bez zgody pacjenta muszą zaistnieć bezwzględnie przesłanki ustawowe o charakterze medycznym (konieczność wykonania badań), a także faktycznym, związane z realnym brakiem możliwości uzyskania zgody od pacjenta. Ponadto działanie takie musi mieć oparcie w zleceniu lekarskim wydanym w formie w pisemnej (a nie np. telefonicznie), wpisanym do dokumentacji medycznej.

Diagnosta laboratoryjny bierze udział w postępowaniu diagnostycznym, profilaktycznym i monitorowaniu terapii. O ostatecznym zestawie zleconych badań decyduje prowadzący terapię lekarz. Diagnosta laboratoryjny ma prawo odmówić wykonania zlecenia lekarskiego, jeżeli wykonanie tego zlecenia może zagrozić życiu lub zdrowiu pacjenta, chyba że po zwróceniu lekarzowi uwagi na wspomniane niebezpieczeństwo, ten ostatni ponowi zlecenie na piśmie (art. 28 u.d.l.). Odmowę wykonania zlecenia diagnosta laboratoryjny musi uzasadnić na piśmie oraz powiadomić o tym fakcie niezwłocznie swojego bezpośredniego przełożonego.

4.Tajemnica zawodowa i poszanowanie intymności

Jednym z fundamentalnych praw pacjenta w laboratorium jest jego uprawnienie stanowiące jednocześnie obowiązek diagnosty laboratoryjnego, a związane z instytucją tajemnicy zawodowej. Zgodnie z art. 29 u.d.l., diagnosta laboratoryjny jest obowiązany do zachowania tajemnicy zawodowej. Dotyczy ona tego, czego diagnosta dowiedział się o pacjencie i jego stanie zdrowia, wykonując swe czynności zawodowe. Obejmuje ona materiały pisemne (w szczególności dokumentację medyczną) oraz informacje ustne. Należy przyjąć, że tajemnica zawodowa diagnosty obowiązuje, podobnie jak lekarska, również po śmierci pacjenta. Od zachowania tajemnicy zawodowej diagnosta laboratoryjny jest zwolniony:

1) w stosunku do osoby, pod której opieką medyczną znajduje się pacjent;

2) w stosunku do samego pacjenta, a gdy jest on niepełnoletni lub ubezwłasnowolniony –- w stosunku do jego przedstawiciela ustawowego lub opiekuna faktycznego;

3) gdy badanie diagnostyczne zostało przeprowadzone na żądanie uprawnionych na podstawie odrębnych ustaw organów lub instytucji (np. prokuratora, sądu); wówczas diagnosta laboratoryjny jest obowiązany poinformować o wynikach badań wyłącznie te organy lub instytucje;

4) gdy jest to niezbędne do praktycznej nauki zawodów medycznych;

5) gdy jest to niezbędne dla celów naukowych;

6) innych przypadkach, gdy przewidują to przepisy szczególne.

Przykład 6

Sytuację taką przewiduje ustawa z dnia 5 grudnia 2008 r. o zapobieganiu oraz zwalczaniu zakażeń i chorób zakaźnych u ludzi – art. 29, bowiem diagnosta laboratoryjny lub inna osoba uprawniona do samodzielnego wykonywania czynności diagnostyki laboratoryjnej, w przypadku uzyskania dodatniego wyniku badania w kierunku biologicznego czynnika chorobotwórczego zgodnie z przepisami wydanymi na podstawie ust. 7 pkt 1, są obowiązani do zgłoszenia tego faktu właściwemu państwowemu inspektorowi sanitarnemu określonemu zgodnie z przepisami wydanymi na podstawie ust. 7 pkt 2. Zgłoszenia dokonuje się niezwłocznie, nie później jednak niż w ciągu 24 godzin od chwili uzyskania wyniku. Kierownicy laboratoriów diagnostycznych zapewniają warunki organizacyjne i techniczne dla realizacji obowiązku, o którym mowa w ust. 1, oraz sprawują nadzór nad jego wykonywaniem.

Rozdział 6 u.p.p. reguluje prawo do poszanowania intymności i godności pacjenta. Zgodnie z art. 20 u.p.p., pacjent ma prawo do poszanowania intymności i godności, w szczególności w czasie udzielania mu świadczeń zdrowotnych. Przy udzielaniu świadczeń zdrowotnych może być obecna osoba bliska. Przykładowo, w laboratorium w gabinecie pobrań żona (narzeczona) może towarzyszyć mężowi (narzeczonemu) przy pobieraniu krwi lub odwrotnie. Zgodnie ze słowniczkiem definicji legalnych, zawartym w art. 3 u.p.p., za osobę bliską uważać należy: małżonka, krewnego lub powinowatego do drugiego stopnia w linii prostej, przedstawiciela ustawowego, osobę pozostającą we wspólnym pożyciu lub osobę wskazaną przez pacjenta. Osoba wykonująca zawód medyczny udzielająca świadczeń zdrowotnych, np. analityk medyczny, może odmówić obecności osoby bliskiej przy udzielaniu świadczeń zdrowotnych, ale tylko w przypadku istnienia prawdopodobieństwa wystąpienia zagrożenia epidemicznego lub ze względu na bezpieczeństwo zdrowotne pacjenta. Odmowę odnotowuje się w dokumentacji medycznej. W celu realizacji prawa do poszanowania intymności i godności pacjenta, osoba wykonująca zawód medyczny (np. diagnosta laboratoryjny pobierający materiał do badań) ma obowiązek postępować w sposób zapewniający poszanowanie intymności i godności pacjenta. Pobranie materiału diagnostycznego powinno odbywać się w miejscu zlokalizowanym, tak aby przypadkowe osoby (np. kolejni pacjenci), nie mogły widzieć rozebranego pacjenta, a nie np. naprzeciwko stale otwieranych drzwi i bez parawanu. Osoby wykonujące zawód medyczny, inne niż udzielające świadczeń zdrowotnych, uczestniczą przy udzielaniu tych świadczeń tylko wtedy, gdy jest to niezbędne ze względu na rodzaj świadczenia lub wykonywanie czynności kontrolnych na podstawie przepisów o działalności leczniczej. Uczestnictwo, a także obecność innych osób wymaga zgody pacjenta, a w przypadku pacjenta małoletniego, całkowicie ubezwłasnowolnionego lub niezdolnego do świadomego wyrażenia zgody, jego przedstawiciela ustawowego, i osoby wykonującej zawód medyczny, udzielającej świadczenia zdrowotnego.

5.Podsumowanie

Pacjenci w laboratoriach mają prawa powszechne takie, jak u każdego świadczeniodawcy medycznego, a także specyficzne, związane z rodzajem świadczenia czyli diagnostyką laboratoryjną. Dla przestrzegania praw pacjenta w medycznym laboratorium, poza ustawą o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta, podstawowe znaczenie ma ustawa o diagnostyce laboratoryjnej. Ustawa o diagnostyce laboratoryjnej reguluje zasady wykonywania zawodu diagnosty laboratoryjnego, w tym jego obowiązki w zakresie praw pacjenta. Prawa pacjenta stanowią bowiem korelat obowiązku personelu medycznego, w tym diagnostów, a także należą do prawnych standardów wykonywania zawodu diagnosty laboratoryjnego. W razie zawinionego naruszenia praw pacjenta, sąd może przyznać poszkodowanemu odpowiednią sumę tytułem zadośćuczynienia pieniężnego za doznaną krzywdę na podstawie art. 448 Kodeksu cywilnego. Naruszenie praw pacjenta może skutkować dla diagnosty laboratoryjnego odpowiedzialnością nie tylko cywilną, ale także karną i dyscyplinarną (przed organami samorządu zawodowego).

1 Paszkowska M., Powszechne prawa polskiego pacjenta, Zeszyty Naukowe Ochrony Zdrowia. Zdrowie Publiczne i Zarządzanie 2007, nr 1-2, s. 65.