6 czerwca na Uczelni Łazarskiego odbył się Obywatelski Kongres Samorządowy, którego inicjatorem był Sędzia Jerzy Stępień. W trakcie całodziennych dyskusji o sposobach rozwiązania narastających problemów wspólnot zostało poruszonych wiele wątków. Podczas sesji plenarnej prof. Jerzy Regulski, jeden z twórców reformy samorządowej 1990 roku, mówił o założeniach, jakie przyświecały jej autorom, zaś późniejsze panele dotyczyły kwestii ustroju, finansów, gospodarki, zagospodarowania przestrzennego, rozwoju, kultury, organizacji pozarządowych, spółdzielczości i kultury fizycznej w kontekście JST.

Podczas OKS zostały zaprezentowane dwa opracowania dotyczące samorządów: diagnostyczny „Raport o stanie samorządności terytorialnej w Polsce” zespołu prof. J. Hausnera, który mapuje 10 dysfunkcji działania JST, omawiany przez Igora Zachariasza oraz raport „Samorząd 3.0” think tanku Forum Od-nowa, przedstawiający 25 rekomendacji systemowych i prezentujący wizję samodzielnych, elastycznych, transparentnych, odpowiedzialnych i efektywnych wspólnot. Agata Dąmbska z Forum Od-nowa powoływała się na sprawdzone wzorce z innych państw, głównie skandynawskich i anglosaskich, ale także Holandię czy Szwajcarię, w myśl zasady, że należy czerpać z tego, co dobre. Wspomniała również o konieczności ustanowienia ramowego prawa dla samorządów. Moderator sesji, Waldemar Dubaniowski, pytał o możliwości wdrożenia zmian – tu zderzył się pesymizm Igora Zachariasza z wypowiedzią Agaty Dąmbskiej, która widzi zainteresowanie władz centralnych problemami JST, co uwidacznia się np. w przygotowanej w Ministerstwie Administracji i Cyfryzacji ustawie samorządowej.
 

Pierwszy głos z sali należał do Waldemara Urbańskiego, starosty Zwolenia, który przypomniał o sukcesach samorządów i ostrzegał przed mechanicznym przenoszeniem rozwiązań z innych krajów. Po nim głos zabrał Michał Staniszewski z Politechniki Warszawskiej, pytając, czy samorządy dysponują niezbędnymi danymi do umieszczenia w postulowanym przez Forum Od-nowa ogólnopolskim portalu monitorowania usług publicznych, a także, kto miałby sprawować nad nim pieczę. Następnie dr Adam Kowalewski z Fundacji Rozwoju Demokracji Lokalnej wypowiedział się krytycznie odnośnie samowoli gmin w zakresie prowadzenia gospodarki przestrzennej. Dalszym mówcą był Grzegorz Buczek z Towarzystwa Urbanistów Polskich: apelował o przywrócenie i utrwalenie ładu przestrzennego, przywołując fakt, że jedynie 30% gmin ma uchwalone plany zagospodarowania. Zwracał też uwagę, że radni nie kontrolują tych dokumentów.

 

Najmocniej wybrzmiał jednak głos Prezydenta Stalowej Woli, Andrzeja Szlęzaka. Poruszył problem upartyjnienia samorządów, które niszczy społeczności lokalne, wskazał powiaty i Kartę Nauczyciela jako hamulce rozwoju, a na koniec posłużył się metaforą skoku wzwyż: ponad 20 lat temu Polska ustawiła sobie poprzeczkę na 1,5 metra. Przeskoczyła ją, ale teraz trzeba skoczyć wyżej. Tymczasem tracimy czas, zamiast wprowadzać zmiany niezbędne do dokonania tego skoku.


Agata Dąmbska w pełni podzieliła jego pogląd, że nie ma już czasu na dyskusje i potrzebne są działania, bo samorząd dochodzi do kresu swych możliwości. Pozostałym mówcom wyjaśniła, że po pierwsze, samorządy niechętnie ujawniają dane; po drugie, portalem powinien opiekować się odnośny Minister; po trzecie, łączenie gmin ma być procesualne i z początku dobrowolne (vide Dania, Szwajcaria), ze zwiększoną rolą sołectw czy rad osiedli, a konsolidację wymusi ekonomia i po piąte, samorządy już omijają Kartę Nauczyciela, przekazując szkoły podmiotom niepublicznym.@page_break@

 

Po części plenarnej uczestnicy rozdzielili się na grupy i każdy wziął udział w wybranym przez siebie panelu. Jedna z najważniejszych sesji dotyczyła finansów samorządów. Uczestniczyli w niej: Rafał Antczak (Wiceprezes Deloitte), Paweł Lisowski (Dyrektor Departamentu ds. Współpracy z Samorządem Terytorialnym w Banku Gospodarstwa Krajowego), dr Aleksander Nelicki (niezależny ekspert) i dr Jacek Sierak (Uczelnia Łazarskiego).


Paweł Lisowski przedstawił instrumenty finansowe BGK, czyli promowanie rozwoju infrastruktury, program mieszkań na wynajem (spółki celowe z samorządami) oraz Partnerstwa Publiczno-Prywatnego – podkreślił dużą rolę, jaką ma do odegrania to narzędzie. Położył nacisk na wzmacnianie współpracy pomiędzy samorządami, np. poprzez Zintegrowane Inwestycje Terytorialne. Wskazywał, że pieniędzy w systemie nie jest mało, tylko wspólnoty muszą nauczyć się oszczędzać, ale bez systemowego zaangażowania państwa nie da się zmontowań rozsądnego finansowania.

Poruszył też kwestię budowania strategii gmin. Rafał Antczak zwrócił uwagę, że szanse rozwojowe Polski nie będą stale otwarte, a samorządy mają jeszcze tzw. rezerwy proste. Obecnie „łatają” nieefektywność poziomu centralnego państwa, więc ich upodmiotowienie jest konieczne. W tym celu należałoby wprowadzić lokalny PIT, poluzować art. 243 ustawy o finansach publicznych i usunąć dominację perspektywy resortowej. Polska się wyludnia, dlatego rozwój będzie się koncentrował w aglomeracjach. Nie jest to zła perspektywa, ale ktoś będzie musiał spłacać zaciągnięte długi.

Tymczasem w aktualnym wskaźniku (art. 243) zawyża się wpływy ze sprzedaży majątku. Z kolei obligacje przychodowe to instrument, który nie wchodzi w zadłużenie, więc warto z niego korzystać. Agata Dąmbska dodała, że zamiast art. 243 można zastosować zasadę zrównoważenia budżetu w średnim okresie. Dr Jacek Sierak nawoływał do spojrzenia na finanse JST przez pryzmat całego systemu i uznania, że składa się na nie zarówno jakość zarządzania, jak i system ekonomiczny.

Jego zdaniem, dobrym kierunkiem byłoby wzmocnienie dochodów własnych. Konstatował, że strategie gmin muszą mieć podstawy finansowe, a obecnie powstają w oderwaniu od realiów. Opowiedział się za stabilnością podatków i racjonalizacja wydatków bieżących. Najsilniejsze postulaty przedstawił dr Aleksander Nelicki, mówiąc wprost o zbudowaniu finansów komunalnych od zera. Przede wszystkim zmiany wymagałoby finansowanie oświaty, „janosikowe” (do likwidacji), zasada adekwatności (obecnie nie jest przestrzegana), odejście od nadmiernych wyrównań dla gmin. i dochody własne. Punktem wyjścia byłoby zbadanie kosztów usług, a w sferze wydatków – proponowana przez Forum Od-nowa swoboda organizatorska JST.


Zupełnie inny przebieg miał panel o kulturze, do którego zaproszona została Beata Chmiel z Ruchu Obywatele Kultury, Agata Dąmbska z Forum Od-nowa, Jacek Drozda z Fundacji Rozwoju Demokracji Lokalnej i Jarek Janiszewski z zespołu Czarno Czarni. Pod okiem dr Elżbiety Paziewskiej uczestnicy i publiczność gorąco spierali się o rolę instytucji kultury w procesie kształtowania i wdrażania polityki kulturalnej samorządów. Beata Chmiel podała przykład dobrej współpracy pomiędzy Prezydentami Miast i samorządowcami przy powstawaniu Paktu dla Kultury. Jacek Drozda skoncentrował swą wypowiedź na instytucjach kultury prowadzonych przez samorządy, konieczności utrzymywania dotacji podmiotowej oraz państwowego finansowania aktywności artystycznej. To stanowisko ukonkretnił Jarek Janiszewski, mówiąc, że najczęściej kultura w samorządzie sprowadza się do promowania lokalnych polityków, a tymczasem aktywność kulturalna powinna być ciągła. Agata Dąmbska przedstawiła kontrowersyjną tezę, że polityka kulturalna musi być tworzona przez obywateli, nie powinno się obowiązkowo utrzymywać drogich i nieefektywnych instytucji kultury jako jednostek organizacyjnych JST, zwłaszcza na podstawie dotacji podmiotowych, ponieważ wówczas nie starcza pieniędzy na inicjatywy oddolne. Należałoby także zastanowić się, jak przyciągnąć do inwestowania w kulturę mecenat prywatny.

(Forum Od-nowa)