Samo wybieranie podręcznika z bogatej oferty dostępnej na rynku wydawniczym nie jest dla nauczycieli i dyrektorów niczym nowym, co nie oznacza, że łatwym. Jednak teraz, za sprawą wprowadzonej w ubiegłym roku reformy, wybór ten stał się jeszcze trudniejszy, bo nie dość że książki muszą być dobre pod względem merytorycznym, to muszą również przetrzymać trzy kolejne lata ich używania. Tylko co trzy lata bowiem szkoły będą otrzymywać rządową dotację na zakup nowych. Nie bez znaczenia jest też fakt, że dotacja ta ma określoną wysokość, w której należy się zmieścić, np. na wszystkie podręczniki dla ucznia klasy I gimnazjum nie wolno wydać więcej niż 250 zł.
Aby pomóc Państwu w dokonaniu jak najlepszego wyboru, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne prowadzą akcję Szkoła z czerwonym paskiem, obejmującą serwis internetowy www.wsip.pl/dyrektorzy/, e-panele, e-konferencje, newsletter, a także publikacje w miesięczniku "Dyrektor Szkoły". Zachęcamy do ich lektury.
Funkcje w procesie dydaktycznym
Podręcznik oraz towarzyszące mu materiały pełnią w procesie dydaktycznym określone funkcje w różnych obszarach aktywności ucznia:
a) funkcja informacyjna związana jest z obszarem zdobywania wiedzy,
b) obszar umiejętności pozwalają rozwijać funkcje: doskonaląca, transformacyjna, korygująca i samokształceniowa,
c) jakże istotna funkcja motywacyjna odnosi się do obszaru emocji i postaw.
Dobry podręcznik to taki, który w warstwie merytorycznej uwzględnia wszystkie te funkcje. W tabeli znajdą Państwo wyszczególnione cechy, jakie powinien on posiadać.
Właściwy dobór treści
- Wybierając podręcznik, kieruję się sposobem doboru tekstów kultury. Zbiór tekstów literackich może ucznia skutecznie zniechęcić do czytania, ważne więc, by fragmenty powieści, opowiadania czy utwory poetyckie były zrozumiałe - mówi Barbara Buga-Rucińska, nauczycielka języka polskiego w Szkole Podstawowej nr 173 w Warszawie. I dodaje, że nie należy też zapominać o innych materiałach, na przykładzie których nauczyciel może wskazać uczniom szerszy kontekst odbioru omawianych treści - interesujące reprodukcje, odwołania do filmów i utworów muzycznych powinny stanowić w podręczniku istotne uzupełnienie tekstów literackich.
- Podręcznik to jedno z narzędzi, które ma pomóc uczniowi opanować w jak najlepszym stopniu umiejętność posługiwania się językiem ojczystym. Ćwiczenia i polecenia muszą być ciekawe, niesztampowe, intrygujące - tylko w takiej sytuacji uczeń zajmie się nimi chętnie, bez przymusu. Najczęściej zadania tego typu wykorzystywane są przeze mnie jako propozycja samodzielnej pracy, muszą być więc zróżnicowane pod względem stopnia trudności, z czytelnie i jasno sformułowanymi poleceniami - podkreśla polonistka. I dodaje, że produkty Wydawnictw Szkolnych i Pedagogicznych posiadają wszystkie cechy, których oczekuje od dobrze opracowanego podręcznika.
Zdaniem Barbary Bugi-Rucińskiej, aby podręcznik spełniał swoją rolę, musi nie tylko zawierać najważniejsze treści logicznie i sensownie uporządkowane, ale powinien też inspirować, dawać szerokie możliwości, zachęcać ucznia do poszukiwania własnych odpowiedzi oraz sięgania po nową wiedzę.
Sposób przekazania wiedzy
Anna Zając, nauczycielka fizyki w Gimnazjum nr 1 w Skawinie, zwraca uwagę na inny ważny aspekt: - Przy wyborze kieruję się tym, czy podręcznik będzie dla ucznia ciekawy, a także czy zawarte w nim treści podstawy programowej są przekazane w sposób przystępny. Fizyka jest trudną dziedziną wiedzy. Z doświadczenia wiem, że do uczniów najbardziej trafiają ciekawostki, doświadczenia oraz przykłady z życia codziennego. I tego szukam w podręczniku - podkreśla.
Wysokie wymagania wobec książek wybieranych dla uczniów ma również Małgorzata Kępka, nauczycielka języka niemieckiego w Zespole Szkół Ogólnokształcących nr 8 w Krakowie. - Najważniejsza jest koncepcja podręcznika, transparentna budowa lekcji, jasno sformułowane cele każdej jednostki lekcyjnej. W przypadku książek do nauki języka uporządkowany sposób wprowadzania leksyki i gramatyki powinien iść w parze z różnorodnością tekstów oraz ćwiczeń, jak również faz powtórkowych i podsumowujących. A całość powinna być oprawiona w przyjemną szatę graficzną z pięknymi zdjęciami oraz odnośnikami internetowymi i wskazówkami do pracy projektowej - wylicza.
Małgorzata Kępka lubi pracować z podręcznikami, w których główny nacisk położony jest na komunikację. Docenia krótkie, wzorcowe dialogi, nagrane w atrakcyjny, często dowcipny sposób, bo są również ulubioną formą uczniów, którzy niechętnie czytają dłuższe teksty. Zwraca też uwagę na filmy zintegrowane tematycznie z podręcznikiem. - Oczekuję, że podręcznik będzie wyposażony w całą obudowę, która ułatwia mi pracę, czyli rozkłady materiału, plany wynikowe, dodatkowe materiały, np. sprawdziany, testy diagnozujące, próbne egzaminy gimnazjalne i maturalne - mówi nauczycielka.
Po(d)ręczne wsparcie nauczyciela
- Nauczyciele najpierw pytają o to, czy podręcznik został dopuszczony do użytku szkolnego przez resort edukacji, a potem o jego cenę. To oczywiście ważne kwestie, ale pamiętajmy, że nie jedyne. Podręcznik powinien być... podręczny, czyli "będący pod ręką" ucznia i nauczyciela - zaznacza Waldemar Czerniszewski, dyrektor wydawniczy Wydawnictw Szkolnych i Pedagogicznych. - To książka lub aplikacja elektroniczna, z której można korzystać w każdej chwili i bezpośrednio. Nie może pozostawać zamknięta w bibliotece i być wydzielana uczniowi.
Jak podkreśla przedstawiciel WSiP, dobry podręcznik powinien być komunikatywny, czyli uporządkowany i logiczny w każdej warstwie: merytorycznej, słownej, kompozycyjnej, ilustracyjnej, uwzględniać z jednej strony najnowsze zdobycze dydaktyki i metodyki danego przedmiotu, a równocześnie nie naruszać oświatowych tradycji. - To niezbędny wymóg, aby uczeń mógł pracować zarówno z nauczycielem lub w grupie, jak i samodzielnie. Struktura dobrego podręcznika zawsze odzwierciedla wymagania i treści aktualnej podstawy programowej. Niezbędna jest funkcjonalność, w żargonie wydawniczym określana nawigacją, która umożliwia łatwe poruszanie się po działach i stronach podręcznika. Szybkie i precyzyjne odnalezienie usystematyzowanych treści wspiera pracę nauczyciela i samokształcenie ucznia. To co najważniejsze wyodrębnia się od dopowiedzenia, rozwinięcia, ciekawostki. Treściom podawczym towarzyszą ćwiczenia, zadania i przykłady rozwiązań. Istotne są również elementy powtórzeniowe i ewaluacyjne, sprawdzające wiedzę i umiejętności ucznia - wymienia Waldemar Czerniszewski. I dodaje, że ponieważ podręcznik musi sprostać wymogom wynikającym z funkcji dydaktyczno-wychowawczych: informacyjnej, motywacyjnej, ćwiczeniowej, samokształceniowej i wychowawczej, nigdy nie jest bytem samodzielnym, tylko wiąże się integralnie z zeszytem ćwiczeń, repetytoriami, testami, kartami pracy, diagnostyką edukacyjną i tzw. obudową metodyczno-dydaktyczną dla nauczyciela. - Po integracji Polski z Unią Europejską podręcznik musi sprostać także wymogom wspierania rozwoju kompetencji kluczowych, w tym społecznych i obywatelskich. I jeszcze powinien być po prostu interesujący i piękny. Temu wszystkiemu staramy się sprostać. Nasze podręczniki, przygotowane zgodnie z wymogami znowelizowanej ustawy, które aktualnie zdobywają numery dopuszczenia, spełniają zarówno wymagania ministerialne, jak i - z pewnością - oczekiwania nauczycieli i uczniów. Opracowując je, korzystamy z unikalnego dorobku 70 lat doświadczeń i współpracy z nauczycielami - podsumowuje dyrektor wydawniczy WSiP.
Ważne! Dobry podręcznik musi spełniać funkcje:
* informacyjną,
* doskonalącą,
* transformacyjną,
* korygującą,
* samokształceniową,
* motywacyjną.
Zgodnie z ustawą o systemie oświaty podręczniki muszą być dostosowane do wieloletniego użytku.
Zaglądaj na stronę: www.men.gov.pl/podreczniki/, aby zapoznać się z wykazem podręczników dopuszczonych do użytku szkolnego od września 2015 r. w klasach objętych reformą.
Tabela. Przykłady uwzględnienia poszczególnych funkcji w konstrukcji podręcznika
| Funkcja | Sposób uwzględnienia w podręczniku |
| Informacyjna | * zawarte treści spełniają wymagania podstawy programowej * formy przekazywania informacji są różnorodne, np. tekst, materiały źródłowe, infografiki, obrazy, piktogramy * przekaz zachęca do samodzielnego poszerzania wiedzy * dodatkowe materiały wykraczają poza wymogi podstawy programowej |
| Doskonaląca | Warstwa ćwiczeniowa systematycznie zawarta w podręczniku: * pozwala wyrównywać, utrwalać i poszerzać umiejętności * jest różnorodna kontekstowo * daje możliwość szybkiego uzyskania informacji zwrotnej * ułatwia samoocenę * jest możliwa do wykonania w różnych formach (papier, elektronika) |
| Transformacyjna | Zadania i ćwiczenia pozwalające przekładać treści przedmiotowe na działania: * angażują ucznia, pokonują jego bierność * uczą procedur działania, np. projekty edukacyjne * zachęcają do wykorzystywania zdobywanej wiedzy i umiejętności w życiu codziennym |
| Korygująca | Dodatkowe materiały i serwisy pozwalają rozpoznawać poziom osiągnięć uczniów poprzez: * ćwiczenia weryfikujące poziom umiejętności uczniów w kontekście podstawy programowej * narzędzia diagnostyczne określające zarówno poziom wiedzy uczniów, jak i jej przyrost * raporty analizujące osiągnięcia pojedynczego ucznia, klasy, rocznika itp. Instrukcje zachęcają nauczycieli do wprowadzania elementów oceniania kształtującego |
| Samokształceniowa | Podręcznik zawiera: * szeroki zakres materiałów dodatkowych, treści uzupełniających, źródeł * ciekawostki, materiały popularnonaukowe itp., wykraczające poza podstawę programową * zadania zachęcające uczniów do samodzielnego wyszukiwania informacji * testy, ćwiczenia do samodzielnego wykonywania, bez konieczności sprawdzania przez nauczyciela (uczniowska samoocena) Przekaz kształtuje ciekawość poznawczą uczniów |
| Motywacyjna | * wspieranie uczenia się poprzez propozycje angażujących ucznia form i metod pracy, np. praca zespołowa, gry * zachęcanie nauczyciela do kreatywnego wykorzystania dostępnego materiału edukacyjnego |
Źródło: opracowanie WSiP.