NIK: W pandemii w urzędach, zamiast cyfrowych rozwiązań króluje papier

Zwykłe skrzynki podawcze, a nie narzędzia cyfrowe były w czasie epidemii COVID-19 podstawową formą kontaktu petentów z administracją samorządową w Zachodniopomorskiem. Zaledwie 10 proc. usług świadczono w formie elektronicznej. Urzędnicy z połowy skontrolowanych urzędów korzystali podczas pracy zdalnej z prywatnych komputerów, ale tylko w jednym z nich uregulowano zasady rozliczania związanych z tym kosztów wynika z kontroli NIK.

Zdaniem NIK, biorąc pod uwagę ryzyko przyszłych kryzysów, konieczne jest jak najszybsze zwiększenie dostępności takich usług i ich upowszechnianie. W żadnej z kontrolowanych instytucji nie opracowano i nie wdrożono odrębnego dokumentu strategicznego dotyczącego informatyzacji, w tym świadczenia e-usług. Konieczne zmiany regulujące funkcjonowanie urzędów podczas epidemii były opracowywane, uzupełniane i aktualizowane wyłącznie doraźnie. We wszystkich skontrolowanych urzędach funkcjonował tradycyjny, czyli papierowy system obiegu dokumentów. Pracownikom umożliwiono wykonywanie pracy poza siedzibą urzędu, ale nie wszystkich wyposażono w sprzęt komputerowy, dostęp do systemu informatycznego instytucji i poczty elektronicznej. Urzędnicy 50 proc. skontrolowanych urzędów korzystali podczas pracy zdalnej z prywatnych komputerów, ale tylko w jednym z nich uregulowano zasady rozliczania związanych z tym kosztów.

Niewystarczający nadzór nad działalnością szkół

Zdaniem NIK niewystarczający był również nadzór kontrolowanych samorządów nad działalnością szkół w okresie zdalnego nauczania. W ponad połowie badanych placówek stwierdzono uchybienia w zakresie organizacji i realizacji zajęć prowadzonych zdalnie. W jednym przypadku - Starostwa Powiatowego w Goleniowie - Izba złożyła zawiadomienie do Prokuratury w sprawie nienależytego nadzoru nad działalnością Zespołu Szkół nr 1 w Nowogardzie o „uzasadnionym podejrzeniu popełnienia przestępstwa polegającego na niedopełnieniu obowiązku sprawowania należytego nadzoru nad działalnością szkoły”.

Kontrola NIK dotyczyła lat 2019-2021 (do 22 października) i objęła 8 urzędów gmin, 2 miasta na prawach powiatu oraz 4 starostwa powiatowe w województwie zachodniopomorskim.

Powołani przez NIK biegli w dziedzinie oświaty zwrócili uwagę na to, że lekcje w okresie nauki zdalnej stały się mało atrakcyjne i męczące, relacje rówieśnicze się pogorszyły, a wsparcie psychologiczno-pedagogiczne dla uczniów zostało zmniejszone. Pojawiło się także zjawisko ,,znikających” z systemu oświaty uczniów - nie byli obecni na lekcjach online, nie odrabiali prac domowych, a szkoły nie miały informacji o tym co się z takimi uczniami dzieje.

Z kontroli wynika jednak, że wszystkim potrzebującym, którzy nie mieli własnych komputerów czy laptopów i to zgłosili, samorządy użyczyły sprzęt komputerowy z oprogramowaniem (m.in. kupiony w ramach programów „Zdalna Szkoła” i „Zdalna Szkoła+”), udostępniały bezpłatny internet lub umożliwiały udział w zajęciach zdalnych na terenie placówki. Tak było między innymi w przypadku 41 uczniów szkół w gminie Myślibórz, 130 innym wypożyczono sprzęt do nauki zdalnej w domu.

Czytaj także:  Prawo nie skończy z pandemią - maseczki, testy i łóżka covidowe powinny zostać>>

Polska na szarym końcu w postępie cyfrowym

Problemy związane z funkcjonowaniem administracji publicznej w czasie epidemii COVID-19 jasno pokazały, jak ważne jest zapewnienie cyfrowego dostępu do urzędów i jak wiele w tej dziedzinie musimy jeszcze nadrobić.

W raporcie o postępie cyfrowym Unii Europejskiej w 2020 r. Polska zajęła jedno z ostatnich miejsc – 24. Z usług administracji elektronicznej korzystało w badanym roku 49 proc. użytkowników internetu (średnia dla UE 64 proc.), a wskaźnik dostępności cyfrowych usług publicznych dla obywateli wynosił 65 proc. (średnia dla UE 75 proc.).

Nie dziwi więc fakt, że podczas epidemii COVID-19 podstawową formą kontaktu z kontrolowanymi placówkami samorządowymi były tak zwane skrzynki podawcze, a podstawowym sposobem dokumentowania przebiegu i rozstrzygania spraw był system papierowy. Tylko 24 proc. pracowników merytorycznych posiadało imienny podpis kwalifikowany.

Strony internetowe 11 z 14 skontrolowanych urzędów były przystosowane do obsługi przez urządzenia mobilne, w tym telefony komórkowe. Jednak tylko połowa tych placówek, mimo kryzysowej sytuacji umożliwiała umówienie wizyty przez internet.

Kontrolerzy NIK ujawnili także, że mimo ograniczeń w bezpośrednim dostępie do skontrolowanych urzędów, w żadnym z nich w badanym okresie nie opracowano i nie wprowadzono odrębnego dokumentu strategicznego dotyczącego informatyzacji, w tym świadczenia e-usług. Poza jednym przypadkiem nie przeprowadzono także ponownej analizy ryzyka dotyczącego zapewnienia prawidłowej i terminowej realizacji zadań (powinna się odbywać nie rzadziej niż raz w roku). W trzech urzędach nie opracowano i nie wdrożono Systemu Zarządzania Bezpieczeństwem Informacji.

Przeczytaj także: NIK: Urzędy nieprzygotowane do pracy zdalnej>>

Pomoc społeczna podczas epidemii, taka jak przed

We wszystkich skontrolowanych urzędach podejmowano działania w ramach zarządzania kryzysowego, jednak w większości z nich trzymano się wytycznych obowiązujących przed wybuchem epidemii COVID-19.

W badanym przez NIK okresie zapewnieniem pomocy społecznej osobom starszym, chorym, niepełnosprawnym i samotnym, a także zagwarantowaniem posiłków dzieciom i młodzieży zajmowały się głównie ośrodki pomocy społecznej, powiatowe centra pomocy rodzinie oraz domy pomocy społecznej. Nie podejmowały one jednak żadnych dodatkowych starań by dotrzeć do potrzebujących pomocy, a przez to samorządy mogły nie mieć pełnej informacji o osobach wymagających wsparcia.

W okresie epidemii samorządy nadal udzielały także pomocy w zakresie dożywiania – m.in. przekazywały produkty żywnościowe albo środki na zakup posiłków czy produktów spożywczych. Mimo to liczba osób objętych wsparciem w przypadku 10 skontrolowanych gmin zmniejszyła się w czerwcu 2021 r. średnio o 9 proc. (w odniesieniu do marca 2020 r.) i o 15 proc. ( w porównaniu z marcem 2019 r.). Zdaniem kierowników skontrolowanych urzędów wynikało to głównie z braku wniosków o udzielenie takiej pomocy, oraz wprowadzenia w szkołach zdalnej nauki.

W skontrolowanych urzędach poza standardowymi działaniami podejmowanymi przed wystąpieniem epidemii COVID-19, uruchomiono także infolinie dla osób objętych kwarantanną domową lub izolacją i dostarczano żywność bezpośrednio do miejsca zamieszkania.

Wnioski pokontrolne NIK

Do Ministra Cyfryzacji:

• o określenia standardów cyfrowych usług publicznych dla administracji samorządowej, propagowania rozwiązań chmurowych oraz koordynacji działań w tym zakresie.

Do Ministra Edukacji i Nauki:

• wzmocnienie skuteczności nadzoru nad podmiotami powołanymi do sprawowania nadzoru nad szkołami w zakresie nadzoru tych podmiotów nad prawidłowością realizacji zajęć edukacyjnych z wykorzystaniem metod i technik kształcenia na odległość lub innego sposobu realizacji zajęć, w szczególności poprzez doprowadzenie do prawidłowej realizacji podstawy programowej oraz zniwelowania różnic w zakresie kompetencji cyfrowych uczniów.

Do Ministra Rodziny i Polityki Społecznej:

• o pilne przedłożenie do dalszych prac legislacyjnych ustawy wprowadzającej w Kodeksie pracy regulacje dotyczące pracy zdalnej, w tym określające definicję tego trybu pracy, a także wprowadzające prawa i obowiązki występujące po stronie pracodawcy i pracownika, w szczególności dotyczące sposobu rozliczania kosztów zdalnego realizowania zadań.

Do organów wykonawczych jednostek samorządu terytorialnego:

• o cyfryzację świadczonych usług publicznych,
• o ponowną identyfikację ryzyka, w przypadku istotnej zmiany warunków funkcjonowania jednostki, w celu zapewnienia ciągłości realizacji zadań,
• o systemowe wsparcie metodyczne dla nauczycieli w zakresie prawidłowości realizacji zajęć edukacyjnych z wykorzystaniem metod i technik kształcenia na odległość lub innego sposobu realizacji zajęć.