Renta rodzinna wsparciem po zmarłym, ale krąg uprawnionych ograniczony

Renta rodzinna to świadczenie, o które mogą ubiegać się bliscy osoby zmarłej, która pobierała np. emeryturę. Ma zapewnić minimum bezpieczeństwa ekonomicznego, środków utrzymania po śmierci żywiciela rodziny, ale prawo do skorzystania z tego świadczenia ma szereg ograniczeń. Np. dzieciom przysługuje ona do ukończenia 16 lat, chyba że nadal się uczą.

Gdy umiera żywiciel rodziny, jego najbliżsi mogą przechodzić trudne chwile. Jeśli zmarły korzystał np. z emerytury, jego bliscy mogą starać się o uzyskanie renty rodzinnej. To świadczenie ma stanowić kompensatę środków utraconych lub pomniejszonych na skutek śmierci osoby, która ich utrzymywała. Przesłanki uzyskania renty rodzinnej wynikają z ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (Dz.U. 2021.291).

Pochodna świadczenia przysługującego zmarłemu

- Dla ustalenia daty początkowej renty rodzinnej kluczowe jest ustalenie daty śmierci osoby, która miała ustalone prawo do emerytury lub renty z tytułu niezdolności do pracy lub spełniała warunki wymagane do uzyskania jednego z tych świadczeń. Świadczenie to przysługuje również, jeśli osoba zmarła pobierała zasiłek przedemerytalny, świadczenie przedemerytalne lub nauczycielskie świadczenie kompensacyjne. Świadczenie to przysługiwać będzie określonym krewnym tej osoby - wskazuje adwokat Waldemar Urbanowicz z kancelarii adwokacko-radcowskiej Gujski Zdebiak. Zwraca uwagę, że zdarzają się przypadki, w których zmarły przed śmiercią ciężko chorował. Wówczas przy ocenie prawa do renty przyjmuje się, że taka osoba była całkowicie niezdolna do pracy. To ułatwia dowodzenie, że jej bliscy będą mogli uzyskać prawo do renty rodzinnej.

- W orzecznictwie wskazuje się, że prawo do renty rodzinnej jest pochodną świadczenia jakie przysługiwałoby zmarłemu, zatem osoba, której przyznano prawo do renty rodzinnej, może realizować w ramach tego prawa jedynie takie uprawnienia w związku ze stanowiącym podstawę ustalenia i obliczenia tej renty świadczeniem emerytalnym, jakie przysługiwały zmarłemu aż do chwili jego śmierci - wskazuje dr hab. Grzegorz Krawiec, profesor Uniwersytetu Pedagogicznego, przywołując wyrok Sądu Apelacyjnego w Lublinie z 02.10.2019 r., III AUa 936/18.

Emerytury i renty w praktyce

Ewa Elżbieta Dziubińska-Lechnio, Eliza Skowrońska

Sprawdź  

Uprawnieni do renty rodzinnej

Z ustawy wynika krąg uprawnionych, którzy mogą domagać się przyznania świadczenia. Prof. Krawiec podkreśla, że w katalogu osób uprawnionych do tego świadczenia nie mieści się konkubent (konkubina) w konkubinacie czy też partner/partnerka w związku partnerskim.

- Jak chodzi o dzieci, to świadczenie przysługuje im do ukończenia 16 lat, chyba że dzieci się uczą. Wówczas renta przysługuje do ukończenia nauki w szkole, jeżeli przekroczyły 16 lat życia, nie dłużej jednak niż do osiągnięcia 25 lat życia. Jeżeli dziecko osiągnęło 25 lat życia, będąc na ostatnim roku studiów w szkole wyższej, prawo do renty rodzinnej przedłuża się do zakończenia tego roku studiów. Tutaj świadczenie więc może być płatne dłużej - wskazuje adw. Urbanowicz. Podkreśla, że świadczenie to przysługuje dzieciom bez względu na wiek, jeśli stały się całkowicie niezdolne do pracy oraz do samodzielnej egzystencji lub całkowicie niezdolne do pracy w okresie do 16 roku życia, lub do osiągnięcia 25 roku życia, o ile dzieci uczyły się w szkole wyższej. Zwraca uwagę, że zdarzają się wypadki, które powodują kalectwo dziecka i wówczas może ono korzystać z tego świadczenia.

Czytaj: SA: Wada wzroku nie upoważnia do renty rodzinnej po ojczymie>>

- Gdy chodzi o wnuki, rodzeństwo, inne dzieci, to kluczowe jest to, czy były one przyjęte na wychowanie i utrzymanie co najmniej na rok przed śmiercią ubezpieczonego (emeryta lub rencisty), chyba że śmierć była następstwem wypadku - wskazuje Waldemar Urbanowicz.

Renta dla wdowy

- Wdowa lub wdowiec mogą uzyskać świadczenie, jeśli pozostawali we współwłasności małżeńskiej. Małżonek musi mieć ukończone 50 lat lub być niezdolny do pracy. Świadczenie przysługuje też owdowiałemu małżonkowi, jeśli wychowuje on co najmniej jedno z dzieci, wnuków lub rodzeństwa uprawnione do renty rodzinnej po zmarłym mężu, które nie osiągnęło 16 lat, a jeżeli kształci się w szkole - 18 lat życia - wskazuje adw. Urbanowicz. Zaznacza, że kolejny przypadek ma miejsce, jeśli małżonek sprawuje pieczę nad dzieckiem całkowicie niezdolnym do pracy oraz do samodzielnej egzystencji lub całkowicie niezdolnym do pracy, uprawnionym do renty rodzinnej. Świadczenie jest także należne, jeśli małżonek osiągnął wiek 50 lat lub stała się niezdolna do pracy po śmierci męża, nie później jednak niż w ciągu 5 lat od jego śmierci lub od zaprzestania wychowywania dzieci. Z przepisów wynika jednocześnie, iż wdowa niespełniająca warunków do renty rodzinnej niemająca niezbędnych źródeł utrzymania ma prawo do okresowej renty rodzinnej:

1. przez okres jednego roku od chwili śmierci męża;
2. w okresie uczestniczenia w zorganizowanym szkoleniu mającym na celu uzyskanie kwalifikacji do wykonywania pracy zarobkowej, nie dłużej jednak niż przez 2 lata od chwili śmierci męża.

- Pamiętajmy, że także wdowa, która przed upływem pięciu lat od chwili śmierci męża osiągnęła wiek 50 lat, albo stała się niezdolna do pracy, może także wystąpić o przyznanie jej renty - wskazuje radca prawny Aleksandra Ejsmont prowadząca kancelarię radcowską w Warszawie.

Zwraca uwagę, że renta przyznawana owdowiałemu małżonkowi ma na celu zapewnienie minimum bezpieczeństwa ekonomicznego, środków utrzymania po śmierci współmałżonka albo byłego małżonka, który był zobowiązany do płacenia alimentów na rzecz byłej żony.

- Małżonek rozwiedziony lub małżonek nie pozostający w stanie współwłasności małżeńskiej może też w określonych przypadkach uzyskać prawo do renty rodzinnej. Osoby te muszą spełniać wyszczególnione wyżej warunki i jednocześnie mieć w dniu śmierci męża (żony) prawo do alimentów z jego strony ustalone wyrokiem lub ugodą sądową. Prawo do renty będzie też przysługiwać temu małżonkowi, który wykazał, że na mocy porozumienia drugi małżonek przekazywał jej alimenty - dodaje adw. Urbanowicz. Zaznacza jednak, że w takich wypadkach kluczowe będą dowody, gdyż organ rentowy może starać się podważyć istnienie przesłanek przemawiających za przyznaniem świadczenia.

Renta dla rodzica

- Wyobraźmy sobie, że emeryt mieszka z matką. Emeryt umiera, ale wcześniej zabezpieczał sytuację materialną swojej matki. Matka zmarłego może wówczas domagać się tego świadczenia, jeśli będzie dla niej korzystniejsze od świadczenia, które jej się należy - wskazuje adw. Waldemar Urbanowicz.

Kolizja świadczeń

Prof. Grzegorz Krawiec zaznacza, że jeżeli ktoś ma ustalone prawo do renty rodzinnej, to wyklucza to uzyskanie niektórych innych świadczeń.

- I tak, przykładowo specjalny zasiłek opiekuńczy, o którym mowa w ustawie o świadczeniach rodzinnych nie przysługuje m.in. wówczas, gdy osoba sprawująca opiekę ma ustalone prawo do renty rodzinnej z tytułu śmierci małżonka przyznaje w przypadku zbiegu prawa do renty rodzinnej i innego świadczenia emerytalno-rentowego - wskazuje. Zwraca on też uwagę, by odróżniać rentę rodzinną od innych świadczeń. Nie należy mylić jej np. z rentą socjalną, o której mowa w ustawie z 27 czerwca 2003 r. o rencie socjalnej i którą można uzyskać, jeżeli ze względu na stan zdrowia nie można pracować.

Czytaj: Uczeń i student dorabia do renty rodzinnej - o czym warto wiedzieć>>

- W przypadku zbiegu uprawnień do renty socjalnej z uprawnieniem do renty rodzinnej kwota renty socjalnej ulega takiemu obniżeniu, aby łączna kwota obu świadczeń nie przekraczała 200 proc. kwoty najniższej renty z tytułu całkowitej niezdolności do pracy. Kwota obniżonej renty socjalnej nie może być niższa niż 10 proc. kwoty najniższej renty z tytułu całkowitej niezdolności do pracy - podkreśla prof. Krawiec.

Wysokość renty rodzinnej

Należy pamiętać, że renta rodzinna nie wynosi 100 proc. świadczenia, które przysługiwało zmarłemu - wskazuje dr hab. Grzegorz Krawiec. Ustawowo sprecyzowano, że wynosi ona:

1. dla jednej osoby uprawnionej - 85% świadczenia, które przysługiwałoby zmarłemu;
2. dla dwóch osób uprawnionych - 90% świadczenia, które przysługiwałoby zmarłemu;
3. dla trzech lub więcej osób uprawnionych - 95% świadczenia, które przysługiwałoby zmarłemu.

Jeżeli świadczenie przysługiwało w niewłaściwej wysokości, to renta rodzinna powinna być pochodną świadczenia, jakie powinno przysługiwać zmarłemu w prawidłowej wysokości - o ile zachodzą jednocześnie przesłanki do "podważenia" wcześniejszych decyzji organu rentowego ustalającej wysokość świadczenia. Zasadniczo zatem nie jest ważne jakie świadczenia wypłacano, tylko jakie powinno być wypłacane osobie, po której dochodzi się renty rodzinnej (wyrok Sądu Apelacyjnego w Białymstoku z 29 grudnia 2015 r., III AUa 695/15).

Nienależnie pobrane świadczenie

- Ustawa o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych przewiduje w art. 138 instytucje świadczenia nienależnie pobranego. Uważa się za nie świadczenia wypłacone mimo zaistnienia okoliczności powodujących ustanie lub zawieszenie prawa do świadczeń albo wstrzymanie wypłaty świadczeń w całości lub w części, jeżeli osoba pobierająca świadczenia była pouczona o braku prawa do ich pobierania; świadczenia przyznane lub wypłacone na podstawie fałszywych zeznań lub dokumentów albo w innych przypadkach świadomego wprowadzenia w błąd przez osobę pobierającą świadczenia - zaznacza prof. Krawiec.

Prawo do renty rodzinnej po ślubie

Wątpliwości może budzić sytuacja, w której pobierający świadczenie wdowiec zdecyduje się na zawarcie nowego związku małżeńskiego. Czy wówczas traci on to świadczenie? Mec. Aleksandra Ejsmont wskazuje, że zawarcie nowego małżeństwa przez wdowę nie pozbawia jej prawa do renty, będzie ją nadal otrzymywała.

W tym kierunku wypowiadał się Sąd Apelacyjny w Katowicach w wyroku z 22 września 2005 r. w sprawie III AUa 231/04. Sąd uznał, że brak ustawowych podstaw do twierdzenia, że wdowa, która ponownie zawarła związek małżeński, wobec utraty statusu wdowy, traci prawo do renty rodzinnej po pierwszym mężu.

- Przegląd orzecznictwa wskazuje, że orzeczenie to jest aktualne. Ten kierunek, korzystny dla osób ubezpieczonych, jest nadal utrzymywany. Dodatkowe argumenty za poparciem tego stanowiska znaleźć można np. w wyroku Sądu Okręgowego w Gliwicach z dnia 20 lutego 2020 r. w sprawie VIII Ca 158/19, w którym analizowano kwestię renty górniczej. Analogiczne zapatrywanie wyraził też SN w wyroku z dnia 3 września 2010 r. w sprawie I UK 101/10 - tłumaczy adwokat Waldemar Urbanowicz.

Adwokat Urbanowicz podkreśla, że czasami jest tak, że wdowa traci prawo do renty, co nie oznacza, że po upływie pewnego czasu nie nabędzie znowu do niego uprawnień, np. w oparciu o inne przesłanki ustawowe. Jak jednak zaznacza, w sprawach o świadczenie należy zawsze bardzo dokładnie zbadać sytuację danej osoby.

- Nie można bez zaznajomienia się z różnymi okolicznościami ferować jednoznacznej odpowiedzi czy w określonym przypadku dana osoba może uzyskać świadczenie, gdyż trzeba uwzględnić różne kwestie - podsumowuje mec. Urbanowicz.