Aleksandra Partyk: Jakie wyzwania stoją przed karnistami zajmującymi się prawem międzynarodowym w kontekście obecnie toczących się konfliktów zbrojnych?
Piotr Hofmański: Prawo międzynarodowe konfliktów zbrojnych to mocno ugruntowana dziedzina. Od połowy XIX wieku, zwłaszcza dzięki Konwencjom Haskim z 1907 r. oraz Konwencjom Genewskim z 1949 r., a także dzięki szeregu innym licznym konwencjom i protokołom międzynarodowym, mamy jasność co do tego, co w toku konfliktu zbrojnego jest dozwolone, a co zabronione. Społeczność międzynarodowa zgodziła się co do tego, że wojna jako taka nie jest zabronionym sposobem rozwiązywania konfliktów, ale już sposób jej prowadzenia jest prawnie reglamentowany, zaś ofiary wojny, jej uczestnicy i jeńcy wojenni podlegają rygorystycznej ochronie prawnej. Nakłada się na to zwieńczony Statutem Rzymskim z 1998 r. zespół norm typizujących zbrodnie międzynarodowe, w tym zbrodnię agresji, ludobójstwo, zbrodnie przeciwko ludzkości i zbrodnie wojenne.
Problemem jest zaś więc nie samo prawo, ale jego przestrzeganie z jednej strony i aplikacja z drugiej. Innymi słowy, nierozwiązanym, a pewnie wręcz nierozwiązywalnym problemem jest to, jak skłonić suwerenne państwa do wywiązywania się z zaciągniętych zobowiązań prawnomiędzynarodowych oraz jak skutecznie zastosować międzynarodowe prawo karne i w konsekwencji doprowadzić do pociągnięcia do odpowiedzialności i ukarania tych, którzy dopuszczają się zbrodni międzynarodowych. I to jest oczywiście przeogromne wyzwanie dla prawników, choć oczywiście nie tylko dla nich. Nie da się tu bowiem uciec od polityki, która z prawem międzynarodowym karnym przeplata się jak warkocz francuski.
Czy przepisy prawa karnego międzynarodowego wymagają zmian? Jeśli tak, to co należałoby najpilniej uregulować?
Prawo to instrument żywy i zawsze powinno podążać za realiami. Nie inaczej jest z prawem karnym międzynarodowym. Od lat toczą się dyskusje nad potrzebą włączenia do katalogu zbrodni międzynarodowych nowych typów, takich jak ecoside, terroryzm międzynarodowy, międzynarodowy handel ludźmi. Jest to obecnie raczej debata akademicka, albowiem realia polityczne nie sprzyjają poważnej dyskusji na ten temat.
Zupełnie natomiast inna sytuacja dotyczy zagadnień o charakterze proceduralnym, w tym związanych bezpośrednio ze stosowaniem Statutu Rzymskiego MTK. Niezwykle pilne jest na przykład zagadnienie nowego uregulowania kwestii jurysdykcji w sprawach o zbrodnię agresji i sposobu aktywacji tej jurysdykcji. Na konferencji międzyrządowej w Kampali w 2010 r., po długiej dyskusji, państwa zgodziły się co do definicji zbrodni agresji, ale kompromis osiągnięty w kwestii aktywowania jurysdykcji w sprawach o tę zbrodnię okazał się absolutnie niefunkcjonalny. W rezultacie, np. MTK posiada jurysdykcję w zakresie popełnionych w Ukrainie zbrodni ludobójstwa, zbrodni przeciwko ludzkości i zbrodni wojennych, nie może zaś wykonywać jej w odniesieniu do zbrodni agresji. Jest to powodem burzliwej politycznej debaty nad potrzebą powołania specjalnego trybunału wyłącznie dla osądzenia zbrodni rosyjskiej agresji przeciwko temu krajowi.
Innym zagadnieniem jest permanentna potrzeba usprawnienia procedowania przed MTK, aby toczące się przed tym Trybunałem postępowania były bardziej efektywne, a ofiary zbrodni nie musiały latami czekać na sprawiedliwość.
Czytaj w LEX: Status prawny i zasady traktowania osób internowanych w czasie konfliktów zbrojnych i okupacji >
Co obecnie stanowi największą bolączkę dla prawników specjalizujących się w tym obszarze prawa?
Niech mi wolno będzie powiedzieć przede wszystkim, że bardzo niewielu prawników w naszym kraju rzeczywiście specjalizuje się w dziedzinie prawa karnego międzynarodowego. Dotyczy to także innych krajów naszego regionu. Dysproporcja w porównaniu z krajami Europy Zachodniej czy Stanów Zjednoczonych, a nawet Chin, jest porażająca. Jest to jednym z powodów powołania w Uniwersytecie Jagiellońskim Centrum Międzynarodowego Wymiaru Sprawiedliwości w Sprawach Karnych, które celebrowało rozpoczęcie swojej działalności Konferencją Międzynarodową w dniu 1 czerwca 2024 r.
Mamy nadzieję, że Centrum będzie ośrodkiem stymulującym i koordynującym badania naukowe w dziedzinie międzynarodowego prawa karnego w naszym regionie Europy, korzystając z doświadczeń i aktywnego wsparcia zachodnioeuropejskich, bardzo doświadczonych centrów naukowych, takich jak Akademia Norymberska czy Instytut w Syrakuzach.
Odpowiadając zatem na Pani pytanie: nieodzowne jest wyzwolenie potencjału, który drzemie we wschodnioeuropejskich badaczach, aby wspólnie stawić czoła wyzwaniom wynikających z geopolitycznych zagrożeń.
Czytaj w LEX: Hierarchia zbrodni w prawie międzynarodowym >
Jak nowe technologie mogą wpłynąć na rozstrzyganie spraw przez MTK?
Wykorzystanie nowych technologii w kontekście funkcjonowania MTK to obecnie bardzo aktualne zagadnienie, któremu poświęciliśmy jedną z dyskusji panelowych naszej konferencji. Jest coraz więcej obszarów wykorzystania nowych technologii, w tym sztucznej inteligencji. Począwszy na gromadzeniu i selekcjonowaniu informacji, na bazie których budowany jest materiał dowodowy spraw, poprzez wykorzystanie elektronicznych środków komunikacji na potrzeby rozpraw sądowych - aż po elektroniczny system sprawozdawczości i budowę baz orzecznictwa.
Wykorzystywanie nowych technologii to oczywiście nie tylko zagadnienie dla informatyków, ale także dla prawników, którzy muszą odnaleźć właściwy balans pomiędzy tym, co nowocześnie usprawnia postępowanie, a potrzebą zachowania najwyższych standardów procesowych, bez których każdy wymiar sprawiedliwości, w tym także międzynarodowy, traci swoją legitymację.
Zobacz również: W Krakowie debatowano o międzynarodowym prawie karnym
Jakie efekty powinna przynieść organizowana przez Państwa Konferencja?
Oczekiwania są wielkie. Oczywiście, jednodniową dyskusją nie zbawimy tego świata. Ważne jest jednak to, że 1 czerwca zawitali do Krakowa najwybitniejsi eksperci z zakresu międzynarodowego prawa karnego z całego świata, aby uczestniczyć w debacie naukowej wspólnie ze specjalistami z Polski i kilku innych krajów naszego regionu. Chcieliśmy pokazać wszystkim, w tym także krakowskim studentom, na których uczestnictwo liczymy, że międzynarodowe prawo karne to dziedzina fascynująca, a przy tym niezwykle ważna w kontekście obecnej sytuacji międzynarodowej. Oczywiście, wszyscy chcielibyśmy, aby prawo karne międzynarodowe nigdy nie było stosowane. Niestety jednak świat pełen jest okrucieństwa i my prawnicy musimy poszukiwać adekwatnej odpowiedzi na to, co się dzieje.
-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
Linki w tekście artykułu mogą odsyłać bezpośrednio do odpowiednich dokumentów w programie LEX. Aby móc przeglądać te dokumenty, konieczne jest zalogowanie się do programu. Dostęp do treści dokumentów w programie LEX jest zależny od posiadanych licencji.