Dr Ślusarczyk: zażalenie od odmowy zwolnienia z kosztów możliwe i w II instancji, ale jest pułapka

Zgodnie z nowelizacją Kodeksu postępowania cywilnego strona postępowania przed sądem drugiej instancji uzyskała prawo złożenia zażalenia do innego składu sądu drugiej instancji w przedmiocie odmowy zwolnienia od kosztów sądowych lub cofnięcie takiego zwolnienia. Jest to krok w dobrym kierunku zmierzający do zwiększenia ochrony procesowej stron, ale trzeba mieć na uwadze czyhającą pułapkę proceduralną - pisze Maksymilian Ślusarczyk doktor nauk prawnych, radca prawny, autor i współautor publikacji z zakresu m.in. prawa cywilnego i procedury cywilnej.

Na mocy ustawy z dnia 9 marca 2023 r. o zmianie ustawy - Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. z 2023 r. poz. 614) w dniu 1 lipca 2023 r. weszła w życie nowelizacja art. 394[2] par. 11 pkt 1 k.p.c. Od tego dnia, zgodnie z nowym brzmieniem przepisu, zażalenie do innego składu sądu drugiej instancji przysługuje na postanowienia tego sądu, których przedmiotem jest odmowa zwolnienia od kosztów sądowych lub cofnięcie takiego zwolnienia. Przed 1 lipca 2023 r. strona, która na etapie sądu drugiej instancji złożyła wniosek o zwolnienie z kosztów sądowych była pozbawiona prawa do zaskarżenia postanowienia sądu drugiej instancji wydanego w tej materii.

Poprzednio obowiązujący stan prawny tworzył sytuację procesową, w której strona chcąc zaskarżyć postanowienie sądu drugiej instancji o odmowie zwolnienia z kosztów sądowych była zmuszona uczynić to w trybie art. 380 k.p.c., tj. w drodze zaskarżenia postanowienia sądu, które nie podlegało zaskarżeniu w drodze zażalenia. Oznaczało to, że strona musiała czekać na postanowienie o odrzuceniu przez sąd środka zaskarżenia (apelacji/zażalenia) i dopiero zaskarżając na podstawie art. 394[2] par. 1 k.p.c. to postanowienie mogła w oparciu o art. 380 k.p.c zaskarżyć postanowienie sądu drugiej instancji w sprawie zwolnienia z kosztów sądowych. Należy zauważyć, że w stanie prawnym sprzed 1 lipca 2023 r. w przypadku złożenia wniosku o zwolnienie z kosztów sądowych na etapie sądu pierwszej instancji strona na mocy art. 394[1a] par. 1 pkt 1 k.p.c była uprawniona do złożenia zażalenia na postanowienie sądu pierwszej instancji o odmowie zwolnienia od kosztów sądowych lub cofnięcie takiego zwolnienia.

Czytaj: Rozpatrywanie zażaleń przez sądy II instancji nie powinno zaszkodzić frankowiczom >>

Ustawodawca problem zauważył i próbował naprawić

Ustawodawca dostrzegł opisaną powyżej odmienność sytuacji procesowej strony w zależności od etapu postępowania sądowego, w drodze powyższej nowelizacji podjął próbę naprawy tego stanu rzeczy. Została uchwalona w/w ustawa nowelizująca k.p.c. I tak, od 1 lipca 2023 r. i art. 394[2] par. 11 pkt 1 k.p.c. stanowi, że zażalenie do innego składu sądu drugiej instancji przysługuje także na postanowienia tego sądu, których przedmiotem jest odmowa zwolnienia od kosztów sądowych lub cofnięcie takiego zwolnienia. Niestety ustawodawca nie dokonał wraz z tą nowelizacją nowelizacji budzącego wątpliwości art. 112 ustawy z dnia 28 lipca 2005 r. o kosztach sądowych w sprawach cywilnych (Dz.U. z 2023 r. poz. 1144).

Artykuł ten w ust. 2 stanowi, że jeżeli wniosek o zwolnienie od kosztów sądowych zgłoszony przed upływem terminu do opłacenia pisma został prawomocnie oddalony, przewodniczący wzywa stronę do opłacenia złożonego pisma, na podstawie art. 130 k.p.c. Wyjątek od tej zasady zawiera art. 112 ust. 3 u.k.s.c., zgodnie z którym w/w ust. 2 nie stosuje się, jeżeli pismo podlegające opłacie w wysokości stałej lub stosunkowej obliczonej od wskazanej przez stronę wartości przedmiotu sporu lub wartości przedmiotu zaskarżenia, zostało wniesione przez adwokata, radcę prawnego lub rzecznika patentowego. W takim przypadku, jeżeli wniosek o zwolnienie od kosztów sądowych złożony przed upływem terminu do opłacenia pisma został oddalony, tygodniowy termin do opłacenia pisma biegnie od dnia doręczenia stronie postanowienia, a gdy postanowienie zostało wydane na posiedzeniu jawnym - od dnia jego ogłoszenia.

Jeżeli jednak o zwolnieniu od kosztów sądowych orzekał sąd pierwszej instancji, a strona wniosła zażalenie w przepisanym terminie, termin do opłacenia pisma biegnie od dnia doręczenia stronie postanowienia oddalającego zażalenie, a jeżeli postanowienie sądu drugiej instancji zostało wydane na posiedzeniu jawnym - od dnia jego ogłoszenia. Oznacza to, że pomimo nowelizacji art. 394[2] par. 11 pkt 1 k.p.c., strona reprezentowana przez adwokata lub radcę prawnego, która złożyła wniosek o zwolnienie z kosztów sądowych na etapie sądu drugiej instancji i, której wniosek został oddalony, w myśl wadliwego art. 112 ust. 3 u.k.s.c. nadal jest zobowiązana do uiszczenia opłaty sądowej pod rygorem odrzucenia środka zaskarżenia (np. apelacji), pomimo faktu, że na mocy art. 394[2] par. 11 pkt 1 k.p.c. ma prawo złożyć zażalenie w tej sprawie.

Rażące naruszenie Konstytucji

Rozwiązanie to, obowiązujące zarówno przed jak i po 1 lipca 2023 r. w rażący sposób narusza art. 176 ust. 1 Konstytucji RP oraz pozostaje w oczywistej sprzeczności z art. 394[2] par. 11 pkt 1 k.p.c. Tym samym nowelizacja art. 394[2] par. 11 pkt 1 k.p.c. zmieniła w rzeczywistości jedynie tryb zaskarżenia postanowienia sądu drugiej instancji w kwestii zwolnienia strony z kosztów sądowych, ale nadal istnieje rozbieżność w sytuacji procesowej strony wynikająca z faktu złożenia wniosku o zwolnienie z kosztów sądowych na etapie sądu pierwszej lub drugiej instancji.

Tym samym omawiana nowelizacja jest niepełna i wadliwa, gdyż tylko częściowo poprawia sytuacje procesowa strony. Trzeba też zauważyć, że art. 112 ust. 3 zd. 3 u.k.s.c. wprost stanowi, że gdy o zwolnieniu od kosztów sądowych orzekał sąd pierwszej instancji, a strona wniosła zażalenie w przepisanym terminie, termin do opłacenia pisma biegnie od dnia doręczenia stronie postanowienia oddalającego zażalenie, a jeżeli postanowienie sądu drugiej instancji zostało wydane na posiedzeniu jawnym - od dnia jego ogłoszenia. W tej sytuacji kluczowa pozostaje wykładnia i praktyka sądów w stosowaniu art. 112 ust. 3 u.k.s.c. w zw. z art. 3942 par. 11 pkt 1 k.p.c.

Pomimo wadliwego brzmienia art. 112 ust. 3 u.k.s.c., jego wykładnia systemowa w zw. z art. art. 394[2] par. 11 pkt 1 k.p.c., względnie wykładnia celowościowa prowadzą do prawidłowego wyniku w postaci przysługiwania stronie postępowania sądowego prawa do nieuiszczania opłaty sądowej do czasu prawomocnego, tj. na skutek zażalenia, rozpatrzenia przez sąd wniosku o zwolnienie strony z kosztów sądowych. Jednak trzeba stwierdzić, że tak istotne dla bezpieczeństwa prawnego strony postępowania sądowego przepisy powinny nie budzić wątpliwości generujących potrzebę daleko idącej ich wykładni. Oby dostrzegł to ustawodawca i jak najszybciej uchwalił stosowną nowelizację art. 112 ust. 3 u.k.s.c.

-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

Linki w tekście artykułu mogą odsyłać bezpośrednio do odpowiednich dokumentów w programie LEX. Aby móc przeglądać te dokumenty, konieczne jest zalogowanie się do programu. Dostęp do treści dokumentów w programie LEX jest zależny od posiadanych licencji.