Zasady przyznawania świadczenia deportacyjnego są niezgodne z konstytucją

Uzależnienie prawa do świadczenia deportacyjnego od przekroczenia granic państwa polskiego jest niezgodne z konstytucją orzekł Trybunał Konstytucyjny. Trybunał Konstytucyjny rozpoznał wniosek Rzecznika Praw Obywatelskich dotyczący ustawowej definicji deportacji".

Trybunał Konstytucyjny orzekał w sprawie zgodności art. 2 pkt 2 ustawy z dnia 31 maja 1996 roku o świadczeniu pieniężnym przysługującym osobom deportowanym do pracy przymusowej oraz osadzonym w obozach pracy przez III Rzeszę i Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich z art. 2 oraz art. 32 konstytucji.

Kwestionowana ustawa reguluje zasady przyznawania świadczenia pieniężnego dla wymienionego w sposób szczegółowy kręgu osób, które podlegały określonym w ustawie represjom. Represją w rozumieniu ustawy nie jest sama okoliczność przymusowej pracy, ale zastosowanie tego przymusu w zaostrzonej formie w postaci osadzenia w obozach pracy przymusowej, bądź deportacji do pracy przymusowej.  Ustawodawca w kwestionowanym przepisie przyjął, że deportacją jest wyłącznie wywiezienie z terytorium państwa polskiego w granicach sprzed 1 września 1939 r. i tylko poza to terytorium w jego granicach sprzed 1 września 1939 r. Takie określenie deportacji doprowadziło do tego, że decydującym kryterium przyznawania uprawnień do nabycia świadczenia pieniężnego stało się miejsce z którego, lub do którego nastąpiła deportacja. Zdaniem Rzecznika Praw Obywatelskich dyskryminuje to osoby wywiezione do pracy przymusowej w granicach terytorium państwa polskiego.

Kwestionowana ustawa dotyczy konkretnie określonej grupy ofiar i konkretnych rodzajów represji wojennych i okresu powojennego. Cechą uprawniającą do świadczenia pieniężnego jest szczególny rodzaj represji, a mianowicie osadzenie w obozach pracy przymusowej oraz deportacja do pracy w takich obozach. W ocenie RPO kontrowersje budzi kwestia dzieci, które były wywożone wraz z rodzicami, oraz dzieci, które urodziły się już w miejscu wykonywania pracy przymusowej przez matkę.  Świadczenia z tytułu pracy niewolniczej na rzecz III Rzeszy i ZSRR nie zostały przyznane wszystkim obywatelom polskim, którzy doznali represji w szczególnych warunkach. Zdaniem Rzecznika Praw Obywatelskich przyjęcie powyższych kryteriów różnicujących prawo deportowanych do rekompensaty jest sprzeczne z konstytucyjną zasadą równości. Odmawia bowiem prawa do świadczenia osobom wykonującym pracę przymusową w podobnych warunkach. W ocenie RPO pozbawienie niektórych osób spośród deportowanych prawa do rekompensaty nie może być uzasadnione ograniczonymi możliwościami finansowymi państwa.

Po przeprowadzeniu rozprawy Trybunał orzekł, że art. 2 pkt 2 ustawy z dnia 31 maja 1996 r. o świadczeniu pieniężnym przysługującym osobom deportowanym do pracy przymusowej oraz osadzonym w obozach pracy przez III Rzeszę i Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich w zakresie, w jakim pomija przesłankę deportacji (wywiezienia) do pracy przymusowej w granicach przedwojennego państwa polskiego, jest niezgodny z art. 32 ust. 1 konstytucji.  W pozostałym zakresie Trybunał umorzył postępowanie ze względu na niedopuszczalność wydania wyroku.

Trybunał podkreślił, że ustawodawca trafnie uznał, że wśród wszystkich osób świadczących pracę przymusową na rzecz ZSRR i III Rzeszy, szczególnie dotkliwie poszkodowane były osoby, które pracę tę świadczyły w warunkach przesiedlenia poza dotychczasowe miejsce zamieszkania. Zawarta w zaskarżonym przepisie definicja deportacji jest jednak zbyt restrykcyjna i niedopasowana do celu ustawy. Powoduje, że warunkiem uzyskania świadczenia deportacyjnego staje się przekroczenie granicy państwa polskiego, a nie szczególna dolegliwość represji (praca przymusowa w warunkach przesiedlenia). W rezultacie świadczenie deportacyjne może zostać przyznanie osobie deportowanej np. do sąsiedniej miejscowości, podczas gdy nie przysługuje ono osobom przesiedlonym o kilkaset kilometrów, ale w ramach terytorium państwa polskiego.

Trybunał podkreślił, że przywrócenie stanu zgodności z konstytucją w omawianej sprawie będzie wymagało interwencji ustawodawcy. Powinna ona zostać podjęta w możliwie najkrótszym terminie z uwagi na wiek i sytuację osobistą ofiar tej represji.  Osoby, którym odmówiono przyznania świadczenia deportacyjnego ze względu na niespełnienie kryteriów „geograficznych", mają prawo do wznowienia postępowania w swoich sprawach na zasadach określonych w art. 190 ust. 4 konstytucji oraz ustawie z dnia 14 czerwca 1960 r. - Kodeks postępowania administracyjnego. Wszyscy zainteresowani uzyskaniem tego świadczenia mogą także składać odpowiednie wnioski o jego przyznanie. Wyrok jest ostateczny (wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 16 grudnia 2009 r., sygn. akt K 49/07)