Wydziedziczenie wydziedziczeniu nierówne

Spadkodawca chcąc pozbawić spadkobiercę spadku, może go albo wyłączyć od dziedziczenia spadkowego (w drodze tzw. testamentu negatywnego) albo w określonych prawem sytuacjach wydziedziczyć. W polskim prawie spadkowym istnieją dwie zbliżone do siebie instytucje prawne, których zastosowanie przez spadkodawcę rodzi jednak różne skutki dla spadkobierców.

Zgodnie z art. 1008-1010 k.c., spadkodawca może w testamencie pozbawić zstępnych, małżonka i rodziców zachowku (wydziedziczenie), jeżeli uprawniony do zachowku:
1. wbrew woli spadkodawcy postępuje uporczywie w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego;
2. dopuścił się względem spadkodawcy albo jednej z najbliższych mu osób umyślnego przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności albo rażącej obrazy czci;
3. uporczywie nie dopełnia względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych.

Przyczyna wydziedziczenia uprawnionego do zachowku powinna wynikać z treści testamentu. Spadkodawca nie może wydziedziczyć uprawnionego do zachowku, jeżeli mu przebaczył. Jeżeli w chwili przebaczenia spadkodawca nie miał zdolności do czynności prawnych, przebaczenie jest skuteczne, gdy nastąpiło z dostatecznym rozeznaniem.

Wydziedziczenie pozwala spadkodawcy pozbawić prawa do zachowku osób do zachowku uprawnionych z mocy ustawy, tj. zstępnych, małżonka i rodziców. Co w tym wypadku jest szczególnie istotne, wydziedziczenie pozbawia nie tylko prawa do zachowku, pozbawia również prawa powołania do spadku (czyli pozbawia posiadania zdolności do dziedziczenia po określonym spadkodawcy). Osoba wydziedziczona jest w efekcie traktowana tak, jakby nie dożyła chwili otwarcia spadku (zob. Niezbecka Elżbieta: Komentarz do art. 1008 Kodeksu cywilnego (Dz. U. 64. 16.93), [w:] A. Kidyba (red.), E. Niezbecka, Kodeks cywilny. Komentarz. Tom IV. Spadki, LEX, 2008 r., stan prawny: 2008.06.01.).

Instytucja tzw. testamentu negatywnego nie posiada w chwili obecnej swojej regulacji prawnej. Z uwagi jednak na obowiązującą w Polsce swobodę testowania, dopuszcza się sporządzenie testamentu negatywnego. Opisywany rodzaj testamentu znany jest już od wielu lat, a w okresie przed obowiązywaniem Kodeksu cywilnego nawet posiadał swoją wyraźną regulację, określającą jednocześnie istotę i cel jego sporządzania, które nie uległy modyfikacji po dzień dzisiejszy. Zgodnie z art. 31 dekretu z dnia 8 października 1946 r. - Prawo spadkowe (Dz. U. Nr 60, poz. 328 z późn. zm.), jeżeli spadkodawca wyłączył w testamencie od dziedziczenia ustawowego swego krewnego lub małżonka, nie ustanawiając równocześnie innej osoby spadkobiercą (testament negatywny), wyłączonego uważa się tak, jak gdyby nie żył w chwili otwarcia spadku; nie narusza to jednak praw spadkobiercy koniecznego do żądania zachowku. Istotne w tym wypadku jest to, że spadkodawca nie musi przy tym wskazywać przyczyny takiego rozrządzenia, mieści się ono bowiem w granicach zasady swobody testowania.

Kluczowe w tej sytuacji jest to, że instytucja wydziedziczenia (art. 1008 k.c.) idzie o wiele dalej w swoich skutkach, aniżeli testament negatywny. Wydziedziczenie nie tylko odsuwa wskazane w ustawie osoby od dziedziczenia, lecz pozbawia je również dobrodziejstwa, wyrażającego się w możliwości dochodzenia stosownej wierzytelności pieniężnej (art. 991 § 2 k.c.). Testamentem negatywnym będzie natomiast bądź takie rozrządzenie, w którym spadkodawca nie podał przyczyny wyłączenia od dziedziczenia, bądź też takie, w którym przyczyna ta nie mieści się w dyspozycji art. 1008 k.c. Skutkiem testamentu negatywnego będzie z reguły dziedziczenie ustawowe według zasad przyjętych w Kodeksie cywilnym z pominięciem wyłączonego. (zob. uchwała Sądu Najwyższego z dnia 10 kwietnia 1975 r., III CZP 14/75, LEX Nr 1875).

Wydziedziczenie, jak wspomniano, obejmuje jednocześnie, skoro powoduje utratę nawet prawa do zachowku (argum a minore ad maius), wyłączenie od dziedziczenia ustawowego (skutek testamentu negatywnego, dla którego poza zachowaniem formy testamentu nie są przewidziane żadne dalsze wymagania, przy czym samo tylko wyłączenie od dziedziczenia - bez wydziedziczenia - nie pozbawia wyłączonego prawa do zachowku). Nieważność wydziedziczenia (utraty prawa do zachowku) nie oznacza więc jednoczesnej nieważności wyłączenia od dziedziczenia. O ile bowiem wydziedziczenie obejmuje oprócz utraty prawa do zachowku także wyłączenie od dziedziczenia, o tyle sam testament negatywny nie stanowi wydziedziczenia określonego w art. 1008 k.c. (zob. uchwała Sądu Najwyższego z dnia 14 czerwca 1971 r., III CZP 24/71, LEX Nr 1299).

Artykuł pochodzi z programu System Informacji Prawnej LEX on-line