Prawie 10 proc. Polaków ukrywa przed fiskusem część lub całość dochodów. W nierejestrowanej części gospodarki wytwarzana jest jedna piąta PKB - wynika z  analizy szarej strefy, którą przeprowadziły Instytut Pracy i Spraw Socjalnych wraz z Centrum Analiz Społeczno-Ekonomicznych, CBOS i Milward Brown SMG/KRC.  Badania nad przyczynami i skalą pracy nierejestrowanej zostały przeprowadzone w okresie od lutego do listopada 2007 r. na zlecenie Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej.  Z badania wynika, że ograniczeniu szarej strefy będzie sprzyjać wdrożenie kompleksowych rozwiązań, które obejmą między innymi: zachęty finansowe, usprawnienia organizacyjno-administracyjne, uelastycznienie stosunków pracy, indywidualną pomoc pracownikom nierejestrowanym w podejmowaniu pracy rejestrowanej oraz kampanie informacyjno-edukacyjne, a w dalszej kolejności: wzmocnienie systemu kontroli oraz zaostrzenie sankcji wobec pracodawców zatrudniających pracowników nierejestrowanych.

Analitycy rekomendują podjęcie działań przede wszystkim w takich obszarach, jak system ubezpieczeń społecznych i system podatkowy.  Według analityków wdrażany system zachęt finansowych powinien objąć przede wszystkim wprowadzenie w systemie ubezpieczeń społecznych kwoty wolnej od składki na ubezpieczenie społeczne, z wyjątkiem składki emerytalnej, w wysokości ponad 5 tys. złotych rocznie. Ważną zachętą finansową mogłoby być skrócenie do 7 dni okresu wypłaty przez pracodawców wynagrodzenia za okres zwolnienia chorobowego.  Zdaniem ekspertów, konieczna jest również weryfikacja dotychczasowych przepisów, określających minimalną podstawę wymiaru składki na ubezpieczenie społeczne (60 proc. przeciętnego wynagrodzenia) i na ubezpieczenie zdrowotne (75 proc. przeciętnego wynagrodzenia) osób prowadzących działalność gospodarczą i zróżnicowanie tych podstaw zależnie od osiąganych dochodów.

Mobilizacja osób ubezpieczonych w KRUS i pracujących w szarej strefie powinna dokonać się poprzez reformę systemu ubezpieczeń społecznych rolników. Należałoby zreformować system ubezpieczeń społecznych rolników, wprowadzając m.in. zasadę pro rata w systemie emerytalnym tej grupy ubezpieczonych, co w praktyce oznaczać będzie, że składki emerytalne płacone do FUS rozliczone zostaną odrębnie, a część emerytury wyliczona na ich podstawie będzie sumowana z częścią "wypracowaną" w systemie KRUS oraz wyliczanie emerytury wypłacanej z KRUS na podstawie sumy wpłaconych składek rejestrowanych jako "hipotetyczny kapitał" - napisali analitycy.

Zmiany w systemie podatkowym powinny m.in. umożliwiać osobom fizycznym odliczenie od podatku kosztów zatrudnienia pracownika. Osobom płacącym podatek dochodowy od osób fizycznych należy umożliwić odliczanie od podstawy opodatkowania kosztów zatrudnienia pracowników w gospodarstwach domowych (wynagrodzenie i składki na ubezpieczenie społeczne). W przypadku wprowadzenia w systemie ubezpieczeń społecznych kwoty wolnej od składki na ubezpieczenie społeczne, kwota wolna od podatku dochodowego od osób fizycznych powinna być z nią zrównana, co w praktyce oznacza konieczność jej podwyższenia - napisano w raporcie.  Dalsze rekomendacje dotyczą m.in. konieczności monitorowania sytuacji na rynku pracy oraz skoordynowania działań poszczególnych instytucji publicznych.

Najważniejsze wnioski z badań:

  • Największa część pracowników nierejestrowanych jest zatrudniana w gospodarstwach domowych  – dominują tu prace porządkowe (sprzątanie) i opiekuńcze (dzieci, osoby starsze), a także korepetycje. Zatrudnienie w firmach dotyczy głównie budownictwa, gastronomii, hotelarstwa. Specyficzny, a istotny z tej perspektywy obszar zatrudnienia, to gospodarstwa rolne.
  • Przyczyny wchodzenia w „szarą strefę” są bardzo złożone. Przeprowadzone badania wskazują, że duża część badanych wybrałaby pracę nierejestrowaną nawet, gdyby także miała możliwość wyboru pracy rejestrowanej. Wolą żyć w sferze więzi nieformalnych niż sformalizowanych. Przekonanie o dużo większej skuteczności działań opartych na więzach nieformalnych, niż na przestrzeganiu zapisanych norm, jest w społeczeństwie polskim powszechne.
  • W przypadku czynników ekonomicznych najważniejszym powodem jest brak możliwości znalezienia pracy rejestrowanej, spełniającej oczekiwania zatrudnionego. Częściowo jest to spowodowane ograniczoną mobilnością osób zainteresowanych podjęciem pracy.
  • Wiele gospodarstw domowych nie byłoby wstanie utrzymać się bez dochodów z pracy nierejestrowanej.
  • Badania wskazują też, że korzyści z rejestracji zatrudnienia – świadczenia socjalne, ochrona pracy, wysokość przyszłej emerytury są odsunięte w czasie i przez to dla zatrudniających się w „szarej strefie” mniej istotne. Co więcej, wielu w ogóle nie postrzega potrzeby rejestracji i nie widzi niewłaściwości tego postępowania.
  • Podjecie pracy nierejstrowanej, nawet z intencją szybkiego zamienienia jej na oficjalną, działa często jak swoista pułapka. Im dłużej się tu pracuje tym trudniej przejść do pracy legalnej (brak stażu, kwalifikacji, uprawnień), a jednocześnie rynek nierejestrowany jawi się jako przejrzysty, a praca tu jako rzecz normalna. Badania pokazały, że osoby wykonujące pracę nierejestrowaną nie mają problemu z zapewnieniem sobie ochrony zdrowotnej.
  • Rodzaj motywacji pracodawców do poszukiwania pracowników nierejestrowanych zależy w dużej mierze od charakteru lokalnego rynku pracy. Gdy jest trudno o pracowników, uzyskiwane „oszczędności” mają pozwolić na ich lepsze wynagrodzenie, gdy jest bezrobocie, pracodawcy narzucają zatrudnionym niekorzystne warunki pracy dla podwyższenia swoich zysków. Pracodawcy wskazali także na szereg barier, utrudniających im zwiększanie zatrudnienia nierejestrowanego.
  • Oceniając uciążliwości, przed którymi starają się uciec przedsiębiorcy do „szarej strefy”, najistotniejszymi okazują się wysokie składki na ubezpieczenie społeczne. Istotne jest też minimalizowanie mitręgi biurokratycznej oraz możliwość nierespektowania przepisów prawa pracy.
  • W społeczeństwie panuje duże przyzwolenie dla pracy nierejestrowanej. Zdaniem większości badanych jedynie wąska grupa osób publicznych nie powinna zatrudniać pracowników bez rejestracji.

(Źródło: ISP/KW/MP)